Читать онлайн книгу "Казан-йорт / Казань-юрт"

Казан-йорт / Казань-юрт
Марат У?мирхан улы У?мирханов


Танылган язучы Марат У?мирхановның Р±Сѓ китабында халкыбызның үткәненә, катлаулы язмышына СЏРЅУ™ бер кат борылып карау мөмкинлеге тудырган В«Т®СЂР±У™С‚ ханәкә гыйшкы», «Гәүһәршад» Т»У™Рј В«У?лвидаг» исемле тарихи романнары урын алды.





Марат У?мирханов

Казан-йорт











Үрбәт ханәкә гыйшкы


Т®СЂР±У™С‚ үзенең мәхбүслек язмышы белән килешкән РёРґРµ РёРЅРґРµ. Югыйсә РјУ™С€Т»ТЇСЂ Казан-йортның РёСЂРєУ™ хуҗабикәсе РёРґРµ ләбаса! Алтын-көмеш, СѓРєР°-чука, асылташ, сый-РЅРёРіСЉРјУ™С‚, кадер-С…У©СЂРјУ™С‚ эчендә генә Р№У©Р·У™СЂРіУ™ тиешле зат РёРґРµ. Чынында РґР°, андый балдай татлы Р?СЂУ™Рј багын – Т—РёСЂРґУ™РіРµ оҗмах тормышын – сигез ел Р±СѓРµ татырга насыйп итте Р°ТЈР° Ходай. Шушы С…У™Р»-халәтенә тәмам РєТЇРЅРіУ™РЅ РёРґРµ. Хәтта сарай бикәләренең ихтирамлы мөнәсәбәтен, һәрвакыт РєУ©Р»У™С‡ ачык йөзләрен, хадимә туташларның тузан бөртеге кадәре генә теләген РґУ™ ТЇС‚У™СЂРіУ™ җан атып торуларын санлап та бетерми башлаган РёРґРµ.

Хәер, килен булып төшкән мәлне хәләле Р?лһам ханга РґР° баш бирергә ашыкмады СѓР». РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, Р°ТЈР° курчаклы уйнаган җиреннән никах күлмәге кигезделәр. Унбер яше РґУ™ тулып җитмәгән үсмер кыз бала РёСЂ хатыны булу серләрен ничек белеп бетерсен СЃРѕТЈ?

Каенанасы Фатыйма-Солтаннан гына шүрли иде. Чөнки ни сәбәпледер ханбикә киленен үз итмәде. Бигрәк тә әүвәлге чорда якты чырай күрсәтмәде, эткәләде дә төрткәләде. Күзенең агы белән каш астыннан гына карап ала да китереп чага, гүя агу чәчкәсе. Ничек сүзләрен табып бетерә? Нинди генә кушаматлар такмады: надан, аңгыра, мәнсез…

Р? кимсенгәннәре! РђРЅС‹ Р±РёС‚ РіРѕСЂСѓСЂ булырга, берәүгә РґУ™ Р±РёР» Р±У©РєРјУ™СЃРєУ™ өйрәттеләр. Хурлыктан үлем артык, РґРёСЏ РёРґРµ анасы. Фатыйма-Солтан үзен «аслыһи нәслеһи»ләр рәтенә кертә, җае килсә РґУ™, килмәсә РґУ™, нәсел-РЅУ™СЃУ™Р±Рµ белән мактанырга ярата. Р?меш, Р±Рё кызы, Нугай иленең РёТЈ РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј аксөяге. Р?РєРµ СЃТЇР·РЅРµТЈ берендә:

– Ханнарның ханы бөек Р?Р±СЂР°Т»РёРј җәнабе гали РјРёРЅРµ сорарга ТЇР·Рµ килде, – РґРёРї шапырына РёРґРµ.

РўРѕСЂР°-бара Т®СЂР±У™С‚ каенанасының сүзләренә колак салудан туктады. Шулай булмыйча, СѓР» РґР° – «аслыһи нәслеһи» зат РёС‡. Атасы РњСѓСЃР° тирә-якта РёТЈ дәрәҗәле Р±У™РєР»У™СЂРґУ™РЅ Р№У©СЂРё. Көтүлек-Р±РёР»У™РјУ™Р»У™СЂРµ генә Р?делдән Журҗан[1 - Журҗан – Каспий.] диңгезенә кадәр У©С‡ көнлек юлга тиң…

Р?С…, кайтып РєТЇСЂУ™СЃРµ РёРґРµ, сулыйсы РёРґРµ иркен дала һавасын! Туйганчы ат менеп чабасы РёРґРµ. Юк шул, хәзер Нугай далалары хәтердә, төштә генә яши.

РўУ©С€ РґРёРіУ™РЅРЅУ™РЅ, СЃРѕТЈРіС‹ арада һаман бер ТЇРє сурәттәге С‚У©С€ кереп Р№У©РґУ™С‚У™. РљТЇР·Р»У™СЂРµ йомылуга, каяндыр шайтан РґРёСЃУ™ТЈ, шайтан түгел, РїУ™СЂРё РґРёСЃУ™ТЈ, РїУ™СЂРёРіУ™ охшамаган әллә РЅРёРЅРґРё куркыныч җанвар килеп чыга РґР° куып алып РєРёС‚У™. Т®Р·Рµ төрле рәвешләргә керә: бер карыйсың, тилгәнгә әверелеп, баш очында СЌС‚ тавышлары чыгарып чиный. Р?кенче караганда, СѓР» РёРЅРґРµ ач Р±ТЇСЂРµ кыяфәтендә. Тешләре ыржайган, күзләрен кан баскан, Т»РёС‡ качып котылырмын димә…

Бетерде, харап итте генә дигәндә, күктән төшкәндәй, таяклы юлчы пәйда була. Ап-ак сакаллы, сәләмә киемле мосафир. Таягын селтәп җибәрүгә, теге дию албастысы күздән югала. Аннан соң акбабай, гадәттәгечә:

– Су буйсыныр буага, ил буйсыныр җолага, мин сиңа әйбәт хәбәр алып килдем, акбикә,– дип, Үрбәткә мөрәҗәгать итә.

У? аның ачуы кабара. Р§У©РЅРєРё СѓР» үзенең РјУ™С…Р±ТЇСЃ икәнлеген исенә төшерә. Тоткын У™Р№Р±У™С‚ С…У™Р±У™СЂРіУ™ өмет РёС‚У™ ала димени?

– Ни лыгырдыйсың син, дәрвиш, төш кенә бит бу,– дип челәя Үрбәт.

– Кырык төшнең берсе – пәйгамбәр төше, акбикә, көт, әйбәт хәбәр бердәнбер көнне килеп ирешәчәк әле сиңа. Бу – Тәңребез әманәте…

Нәкъ шушы урында уянып китә Үрбәт. Бернәрсә үзгәрмәгән, һәммәсе элеккечә. Җырдагы кебек:

Госман бер хафиз кызы идем,
Ханәкә-Солтан атлы идем.
Җефәк тә тотмас наз идем,
Тезген тотып барамын…

Нугай йортында аларның С‚У©С€ юраучылары бар РёРґРµ. Р?СЂС‚У™ белән барысыннан РґР° РЅРёРЅРґРё С‚У©С€ РєТЇСЂТЇР»У™СЂРµ турында төпченеп-төпченеп сораштырып торды. Шулардан әллә РЅРёРЅРґРё РјУ™РіСЉРЅУ™Р»У™СЂ тапты. Бервакыт төшендә ак атка атланган яшь СЏСѓРіРёСЂ белән РєСѓР» биреп күрешкән РёРґРµ Т®СЂР±У™С‚.

– Тиздән яучы көт, – дип пышылдады юраучы колагына.

– Алама син, әллә нәмәләр сөйлисең, – диде Үрбәт, әлеге сүзләрне ошатмыйча. Бала гына иде шул әле.

РўРёРє С‚У©С€ юраучының гөманы акланды. Озак та үтми, Казан-йорттан яучылар килеп төшмәсенме! Хәер, Р±Сѓ РёРЅРґРµ көтелгән яңалык РёРґРµ. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, анасы колак итен ашап бетергән РёРґРµ РёРЅРґРµ Р±Сѓ хакта. Хан булмагае. У? Р°ТЈР° атакае белән анакаеннан башка беркем РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјРё.

Үксеп бетә РёРґРµ. ТєУ™Рј елата-елата биреп С‚У™ җибәрделәр. Хәзер РёСЃУ™ Р?ван патша РќСѓС… каргасы РґР° очып Т—РёС‚У™ алмастай Каф тау артына олактырды. Хәтта чәчен РґУ™ ТЇР·Рµ тарап үрергә РјУ™Т—Р±ТЇСЂ. Р§У©РЅРєРё кыз-туталарын тартып алдылар, бер кара хезмәтче белән торып калды. У? СѓР» хуҗалык мәшәкатьләреннән бушамый. У?ле ярый каенанасы белән җанагаларын башка урынга, РђРє күлгә сөрделәр, РєТЇР· көеге булып йөрмәделәр. Фатыйма-Солтан фани РґУ©РЅСЊСЏ белән хушлашкан РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ, урыны оҗмахта булсын. Төпчеге Миңлетаһир РґР° анасыннан СЃРѕТЈ озак тормаган.

Т®СЂР±У™С‚ каенанасына ачу сакламый, СѓР» аны ярлыкады РёРЅРґРµ. Баксаң, РјУ™СЂС…ТЇРјУ™РЅРµ, карт Р±РёС‡У™ була торып, «кечкенә хатын» РґРёРї йөрткән РёРєУ™РЅ казанлылар: С‚ТЇР±У™РЅ ыруга мөнәсәбәтле ишарә. Менә РЅРё өчен, ТЇСЂСЃУ™Р»У™РЅУ™-ТЇСЂСЃУ™Р»У™РЅУ™, үзен затлылар мөнбәренә иңдерергә тырышкан бичара. Башкаларны рәнҗетү бәрабәренә генә абруй казанып булса РёРґРµ РґУ™! Юк шул. Кылган кыек гамәлләрең РёСЂС‚У™РјРµ-СЃРѕТЈРјС‹ ТЇР·РµТЈУ™ китереп СЃСѓРіР°. Ходайколлары У™РЅУ™ Т—РёР» ягына ауды, бөтен ыруны рисвай итте. Йомыкый гына Р±У™РЅРґУ™ РёРґРµ. Тонык СЃСѓРЅС‹ТЈ С‚У©Р±Рµ РєРѕСЂС‚, РґРё. Т®Р· иреге белән чиркәү ишеген ачып кергән монафикъ җан. Пётр атлы РёРєУ™РЅ хәзер. Пётр Р?брагимович. Р?ванга шул гына РєРёСЂУ™Рє, СЏРЅУ™СЃРµ, татар аксөякләре ТЇР· теләкләре белән чукыналар. Шатлыгыннан Пётр-Ходайколга сеңлесе Евдокияне ярәшеп С‚У™ куйган. Евдокиянең бер РєТЇР·Рµ РєТЇСЂУ™ карый, имеш. Колакка РґР° катырак, РґРё. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ ТЇР· араларыннан РєРёСЏТЇ чыкмагандыр, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.

Р?лһамга Р±РёРє каныкмадылар. Р§У©РЅРєРё хан, тәхеттән төшерелгән очракта РґР°, ТЇР· дәрәҗәсендә кала. У? Казан шикелле мөселман дәүләтенең баш кешесе фәкать мөселман өммәтеннән генә була ала. РђРЅРґР° РґР° Чыңгыз нәселеннән булуы шарт. Р?лһам РјУ™С€Т»ТЇСЂ Туктамыш хан ыруыннан килгән Алтын РЈСЂРґР° ханы Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ оныкчасы РёРґРµ, Р?Р±СЂР°Т»РёРј ханның улы. Затлы токым. Р›У™РєРёРЅ бабаларының бөеклеге РґУ™, үҗәтлеге РґУ™, кыюлык-тәвәккәллеге РґУ™ СЋРє РёРґРµ Р?лһамда. Ходай нигәдер әлеге сыйфатлардан РјУ™С…СЂТЇРј иткән РёРґРµ аны. Р?лһамны әсирлеккә төшерүдән Р?ван отты РјРёРєУ™РЅ, әллә Казан үземе? Үчен кайтаруы булгандыр, бәлкем? Р?ванның атасы Василийны РґР° РњУ™С…РјТЇРґУ™Рє хан тоткын иткән булган РёС‡.

Татар ханнары арасында Р?лһам хан РёТЈ бәхетсезләрдән саналса, урыс патшалары арасында шушы СѓРє язмышка аннан алданрак Василий Тёмный дучар була.

Р”У©РЅСЊСЏРіР° Р±РёРє авырлык белән РєРёР»У™ Василий. Анасы бөек РєРЅСЏРіРёРЅСЏ Софья тулгагын Р±РёРє авыр кичерә, озакка сузыла СѓР». Аптырагач, хәләле Василий Дмитриевич Р?оанн монастыреның бер акыл иясеннән хатыны өчен гыйбадәт кылуын үтенә. Карт Р±Сѓ хәлләрдән хәбәрдар РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ: «Борчылма, – РґРё, – Ходай СЃРёТЈР° – СѓР», Р У™СЃУ™Р№РіУ™ варис Р±ТЇР»У™Рє РёС‚У™. Бар, олуг кенәзгә Василий РґРёРї исем куш».

Шулай да, олуг кенәз дәрәҗәсенә ирешү өчен, бик күп сикәлтәләр аша узарга туры килә Василий Васильевичка. Тәхет юлына атасының бертуган энесе кенәз Юрий Дмитриевич аркылы ята, үзе патша буласы килә, гауга куптара.

РљРёС‚У™ тарткалаш, РєРёС‚У™ пычрак атулар, С‚ТЇР· генә. Хәтта кылычлар РґР° кыннарыннан алына. Шулар өстенә Литва кенәзе Витовт РџСЃРєРѕРІРєР° гаскәр Т—РёР±У™СЂУ™, ызгыш-талаштан файдаланып калырга, Р РёРј алдында үзен күрсәтергә тели. Витовт картлык көнендә булса РґР° король исемен алырга тырыша. У? СѓР» папа кулында.

Бу бәладән көч-хәл белән котылалар. Килешү мәҗлесенә Василий җиде йөз мичкә бал, җиде йөз үгез, мең дүрт йөз сарык, җәмгысы меңнән узып поши, дуңгыз ише хайваннар белән бергә бихисап ашау-эчү ризыклары куя.

РЁСѓР» рәвешле, Т—РёСЂ белән РєТЇРє арасында асылынып торган хәлдә алты ел вакыт үтеп С‚У™ РєРёС‚У™. Юрий һаман Василийны тәхеткә хәрәмләшеп утырды РґРёРї исәпли, аны олуг кенәз итеп танудан баш тарта. Р‘У™С…У™СЃРєУ™ бары тик бер генә кеше чик РєСѓСЏ ала. Бу – Алтын РЈСЂРґР° ханы У?С…РјУ™С‚. Тәхет иясенең вәкаләтен фәкать СѓР» гына хаклый ала.

Уртак фикергә киленмәгән очракта, дәгъвачыларның икесе дә Сарайга килергә тиеш. Василий белән Юрий да ханның аягына барып егылалар. Сарай Василийны үз итә. Кагыйдә буенча, Мәскәүгә кайтканда, Василий олуг кенәз буларак ат өстендә, ә Юрий, аның атын җитәкләп, тәпи-тәпи теркелди.

Юрийныкыларның барыбер җиңелүләрен таныйсылары килми. Шуңа күрә еш кына кылычларын чыңлатып алалар.

Көтмәгәндә, У?С…РјУ™С‚ хан ТЇР·Рµ РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµ «кытыклап» алырга РЅРёСЏС‚ РёС‚У™. Василий куркуыннан каладан СѓРє чыгып кача. Югыйсә татарлар аны тәхеттән төшерергә РґРёРї түгел, ясак җыю өчен генә кузгалган булалар. Морадларына ирешүгә кайтып РєРёС‚У™Р»У™СЂ. РўРёРє төшкән абруйны тиз генә РєРёСЂРµ кайтара алмыйсың шул.

Өстәвенә Казан ханлыгы, ныгып, Мәскәүгә яный башлый. Янау гынамы, Олуг Мөхәммәд улы Мәхмүдәк яу белән килә. Бу юлы инде Василий качып котыла алмый, әсирлеккә төшә. Шулай да Казан ханы аңа каты бәрелми, алтын-көмеш бәрабәренә азат итә.

Василийны 1445 елның 1 үктәбрендә тоткынлыктан чыгаралар. РЁСѓР» СѓРє РєУ©РЅРЅРµ кичен, гомер булмаганны, РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ Т—РёСЂ тетри. Бу вакыйга халыкны тагын РґР° РєСѓСЂРєСѓРіР° төшерә. Төннәрен теләктә үткәрә. Р?СЂС‚У™ белән, яңадан-СЏТЈР° бәла-казалар килмәсен РґРёРї, ярлыкау догасына басалар.

Бу дөреслеккә дә туры килә. Юрийның уллары Шемяка белән Косой «Олуг кенәз, Мәскәүне татарларга биреп, үзе Тверьгә күчмәкче була икән, әсирлектән котылу өчен, казнаны таратып бетергән икән» дигән гайбәт тараталар, халыкны Василийга каршы һөҗүмгә өндиләр.

1447 елның 12 февралендә фетнәчеләр Кремльгә үтеп керә, сакчыларны кырып, олуг кенәзнең хатынын, анасын, якыннарын кулга алалар. Василий бу вакытта чиркәүдә була.

Дөресен генә әйткәндә, Шемякадан бу этлекне көтмәгән була әле ул. Чөнки, татулашып, ант эчүләренә күп вакыт узмаган. Шуңа күрә, тыны-көне бетеп, бу куркыныч хәбәрне китергән адәмне олуг кенәз сүгеп ташлый: «Безнең араны болгатып йөрмәгез», – ди. Шулай да, шиге төшеп, бер бүлмәгә кереп бикләнә.

– Олуг кенәз кая? – дип оран сала фетнәчеләр.

Василий «астына җибәрә», ялынырга тотына:

– Туганым! Зинһар, ярлыка! Мине бу изге храмны ташлап чыгарга мәҗбүр итмә. Мин гомерлеккә шушында калам, үлемем дә шушында булыр, – ди.

РҐУ™Р№Р»У™СЃРµ барып чыкмый патшабызның. Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ Шемяка Василийны сукырайта (Тёмный кушаматы шуннан СЃРѕТЈ бирелә).

РўРёР·РґУ™РЅ Шемяканың үзенә РґУ™ агулы шәраб эчерәләр. Ниһаять, Василий иркен сулыш ала. Дошманы Шемяканы СЋРє РёС‚ТЇРґУ™ күрсәткән СЏСЂРґУ™РјРµ өчен Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ улы Касыймга РћРєР° елгасы буенда Городец шәһәрен багышлый. РўРёРє саулыкка гына туймый, картаймыйча үлеп РєРёС‚У™. Р?лһамга РёСЃУ™ мәсхәрәле рәвештә РјУ™С…Р±ТЇСЃ бүреге кигезәләр. Туган-тумачасын, кардәш-ыруын, якыннарын җәзага тарталар.

Р?лһамның ханлыгы У™РЅУ™ шулай Р±РёРє фаҗигале С‚У©СЃС‚У™ төгәлләнде. Т®Р·Рµ гаепле. Нигәдер СЌС‡ТЇРіУ™ сабышты, хәмер белән дуслашты. Р?ван Казанга СЏСѓ белән килгән РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™ РґУ™ акылына килмәде. Гаскәре РґУ™ әзерлексез РёРґРµ, Р±РёРє тиз хәлдән тайды. Алгазый РјРѕСЂР·Р° гына, урысларга чын каршылык күрсәтеп, аларга РєТЇРї зарар китермәктә РёРґРµ. РўРёРє көчләрнең тигезсезлеге, бердәм җитәкчелек булмау, оешмаганлык морзаның каһарманлыгын СЋРєРєР° чыгарды. Урыслар Казанны илле РёРєРµ РєУ©РЅ камап тордылар.

У? Р?лһам хан, дошманга каршы Т»У©Т—ТЇРј оештырырга тиешле кеше, мәҗлес корып, кыҗыкыян-дупыян килеп эчеп ятты. РђРЅС‹ исерек хәлендә ТЇР· даирәсе кешеләре ТЇРє, РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ Р№У©Р· тотучы баш карачы кара Р№У©СЂУ™Рє Кәлимәт Р±У™Рє кушуы белән, урысларга тотып бирделәр.

Шулай итеп, 1487 елның 9 июле Р?ван патшага Т—РёТЈТЇ шатлыгы алып килде.

Р?лһам тоткынлыкта бөтенләй бетереште, тернәкләнеп РєРёС‚У™ алмады. Тәмам РєТЇР·РґУ™РЅ төште, РёСЃУ™РїРєУ™ бар, санга СЋРєРєР° У™Р№Р»У™РЅРґРµ. Хатыннарын РґР° бар РґРёРї С‚У™ белмәде, РёРєРµ РґУ©РЅСЊСЏ бер РєУ™РЅРґРё РёРґРµ Р°ТЈР°.

Вакыт СѓР·Р°. Рәхәттә РґУ™, михнәттә РґУ™ СѓР·Р°. Урысның Р±Сѓ каһәрле кар даласында менә РёРЅРґРµ СѓРЅРґТЇСЂС‚ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ кыш булды. Т–У™Р№РЅРµТЈ РґУ™ ундүртенчесе башланды. У?Р№С‚ТЇРµ генә ансат, СѓРЅРґТЇСЂС‚ кыш РІУ™ СѓРЅРґТЇСЂС‚ Т—У™Р№! Бу Р±РёС‚ әсирлектә үткән гомер. РђРЅС‹ТЈ Т»У™СЂ РєУ©РЅРµ елга бәрабәр. РњРѕРЅС‹ башына төшкән кеше генә белә. У?РјРјР° С‚ТЇР·РјРё чараң СЋРє, С‚ТЇР·У™СЃРµТЈ.

Шулай РґР°, ничек кенә авыр булмасын, ничек кенә җаның кыелмасын, Р±Сѓ әле РґРёРЅ алыштыру түгел. У?сирлек язмышын кабул итсә РґУ™, динен алыштыруга – теше-тырнагы белән каршы СѓР». Ничек ТЇР· асылыңны үзгәртмәк РєРёСЂУ™Рє? Бу СЃРѕТЈ СЃРёТЈР° тормыш Р±РёСЂРіУ™РЅ, СЃРёРЅРµ бар иткән атаң-анаңны алыштыру булыр РёРґРµ ләбаса. У? ата-ана алыштыргысыз. Алар – бердәнбер. Ходай шулай фарыз кылган.

Буаз биядәй капкорсаклы, кәҗә сакаллы димче боярларны күп күрде Үрбәт. Башларын селки-селки бил бөгеп сәламләгән булалар үзләре, хөрмәтлиләр, имеш. Аннан каргалар шикелле стена тирәли куелган киң кәнәфиләргә тезелешеп утыралар. Тылмач тәбәнәк өстәл янына чүгәли. Хәл-әхвәл сорашкандай итәләр. Монысы,– әлбәттә, сүз кузгату өчен бер сәбәп кенә. Сүз иярә сүз чыга бит ул, дип уйлыйлар, күрәсең.

Сүзләре озын боярларның, аркан буе. Тик һаман шул бер балык башын чәйниләр: православиегә күч, рәхәт тормышка чыгарсың, үзеңне олуг кенәз даирәсендәге бер тол боярга кияүгә бирербез…

У?леге СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ тылмач селәгәен йота-йота У™Р№С‚У™, майлы күзләрен әле хуҗаларына, әле Р°ТЈР° таба борып ала. Тавышына РґР° вәсвәсәле төсмер РєСѓРЅР°.

Т®СЂР±У™С‚ әлеге тылмачны ялагай эткә охшата. Була Р±РёС‚ гел койрыгын болгый торгач өрүен оныткан этләр. Бу,– җанын Р?блискә сатып, кыйбласын җуйган адәм актыгы. Билен Р±У©РіУ™-Р±У©РіУ™, РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ әлеп таягына У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ РёРЅРґРµ. Биек ишектән РґУ™ иелеп кергән була, РєУ™СЂР»У™.

– Син У™СЃРёСЂ зат, ханбикә, җиңелүче СЏРє буларак, безнең таләпләрне ТЇС‚У™СЂРіУ™ бурычлысың, – РґРёРї, вәкарь белән генә тезеп РєРёС‚У™, – орышның кагыйдәсе шундый. У? таләбебез ачык: православиегә РєТЇС‡У™СЂРіУ™, муеныңа тавык С‚У™РїРёРµ тагарга. Кәгазьләргә РёРјР·Р°ТЈРЅС‹ сал РґР° бетте-китте, вәссәлам. Калганын архиерей атакай Р±У™Р№РЅУ™-Р±У™Р№РЅУ™ төшендерер.

Үрбәт кәгазьләргә күз дә төшерми, турыга катып утыра бирә, гүя урындыгына ябыштырып куйганнар.

Арада Мефодий Калистратович дигән бояр аеруча хәтеренә сеңеп калды. Теле телгә йокмый. Шырыйныкы шөрепле дигәндәй, кайчакта ни сөйләгәнен дә онытып җибәрә. Аннан сирәк тешле иләк авызын җәеп көлгән була, янәсе, үз кеше, янәсе, аңа ышанырга мөмкин. Үрбәтне кияүгә димләү фикере дә беренче аның авызыннан чыкты бит.

– Синең шикелле абруйлы ханбикәне тол итеп тотуыбызны, ай-һай, Ходай хуплармы РёРєУ™РЅ? Т®Р·РµТЈ акыл РёСЏСЃРµ, нәсел-РЅУ™СЃУ™Р±РµТЈ асыл затлардан, – РґРёРї сайрый башлады РєУ©РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ бер РєУ©РЅРЅРµ, – кара РёРЅРґРµ СѓР» килеш-килбәтеңә, Р±СѓР№-сыныңа, зифа камыш кебек Р±РёС‚, РёСЃУ™СЂ. Бер битең – ай, икенчесе – РєРѕСЏС€. Бөтен Нугай даласының гүзәллеген ТЇР·РµТЈУ™ җыйгансың. Бәхет өчен туган аккош РёС‡ СЃРёРЅ. Р?лһам хан СЃРёТЈР° андый бәхетне Р±РёСЂУ™ алмады. РЈР» Р±РёСЂРјУ™РіУ™РЅРЅРµ без бирәчәкбез. РљТЇС‡ православиегә!

У?Р№Рµ, Т®СЂР±У™С‚ боярларның төрлесен РєТЇСЂРґРµ. Олуг кенәз димче боярларны нигәдер алыштырып кына тора РёРґРµ. Мефодий Калистратович кайсы СЏРіС‹ белән ошамагандыр, бераздан СѓР» РґР° күренми башлады. Югыйсә оста, астыртын, С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ димче РёРґРµ, хатын-кызның акылын белеп РєРѕСЂР° РёРґРµ гәпләрен. РђРЅС‹ тыңларга РґР° кызык РёРґРµ.

Р?ван патша Үрбәтне ТЇР· диненә аударырга Р±РёРє С‚У™, Р±РёРє С‚У™ тырыша РёРґРµ. РЈР» – Р?лһам ханның Р±РёС‡У™СЃРµ ләбаса, ханбикә! Ханга тияргә ярамагач, РЅРё өчен ханбикәсен шулай РёР·Р° чиктерергә? РЈРЅРґТЇСЂС‚ ел буена сөлектәй ябышты олуг кенәз, Т»РёС‡ тынгы Р±РёСЂРјУ™РґРµ. Бәлкем, шуның аркасында кешелек абруен саклап калгандыр РґР° әле Т®СЂР±У™С‚. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, Р°ТЈР° һәрвакыт СѓСЏСѓ булырга, җебеп төшмәскә РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ.

Хак, дошманнары каныккан бермәлдә, ни гаҗәп, Үрбәтнең өмете уяна иде. Хәлбуки моңа, әлеге сәер төшне исәпкә алмаганда, тары бөртеге кадәр дә нигез юк иде үзе.

…Үрбәтнең уйлары өзелде. Йомышчы, кереп, гадәттәгечә, оран салды. Күпме гомер узды, ә ул һаман үзен Казандагы хан сараендагыча тота. Янәсе, тоткынлык кануннарын санга сукмый. Хуҗабикәсеннән үрнәк алгандыр, мөгаен.

– Мөхтәрәм ханбикә галиҗәнаплары, олуг кенәздән илчеләр килде, кабул итәргә әзер бул!

Бу юлы ишектән, чапан итәкләрен җилфердәтеп, ниндидер С‚У©СЂРєРё зат килеп керде. Т®СЂР±У™С‚ җилкенеп РєСѓР№РґС‹. У?ллә, чыннан РґР°, дөньялар үзгәреп РєРёС‚У™СЂРјРµ?

Үрбәт үзенә бер үҗәти җәһәтлек белән чапанлы бәндәне күз уңыннан үткәрде. Йөзе какланган казныкы шикелле каралып каткан икән. Күрәсең, мул кояшлы төбәктә туып үскәндер. Сакал-мыегы да нәкъ йөзе кебек – соргылт төстә. Бердәнбер игътибарга чалынган нәрсәсе – борын! Мәгәр борын дисәң дә борын. Кызыл борыч кузагыннан һич тә ким җире юк.

– Ханбикә галиҗәнапларына олуг кенәз Р?ван Васильевичтан күптин-РєТЇРї сәламнәр алып килдем,—дип, боярлар шикелле исәнлек-саулык та сораштырып тормастан, чаптарның ялыннан алды Р±Сѓ.

«Аңлашылды, Р?ван РјРёРЅРµ кимсетергә РЅРёСЏС‚ иткән РёРєУ™РЅ, С‚ТЇР±У™РЅ РґУ™СЂУ™Т—У™РґУ™РіРµ адәмен Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅВ», – РґРёРї кимсенеп уйлап РєСѓР№РґС‹ Т®СЂР±У™С‚. Димәк РєРё, үзгәреш уңай СЏРєРєР° түгел.

Димче сүзен дәвам итте:

– Син, ханбикә, бөек нәселгә мөнәсәбәтле. РҐУ™Р»У™Р» җефетең Р?лһам хан РјУ™С€Т»ТЇСЂ Чыңгызхан ыруыннан РёРґРµ. Шушы олпат җиһангирнең оныгы, Алтын РЈСЂРґР° дәүләтен бар иткән Бату хан РґР° зирәклеге, тәвәккәллеге, миһербанлыгы белән дан тоткан. У?Р№Рµ, дошманнарына карата аяусыз Т»У™Рј кырыс булган СѓР». У?РјРјР° гадел Т»У™Рј миһербанлы. Миһербанлылык ханга христиан РґРёРЅРµ аша йоккан. РЎУ™Р±У™Р±Рµ РґУ™ анык: ТЇР·Рµ шул РґРёРЅРЅРµ йөрәгенә якын алган.

Сүзләренең мөһимлегенә ишарә итеп булса кирәк, агай, имән бармагын тырпайтып, чигәсе янында селеккәләп торды. Үрбәт чак кына көлеп җибәрмәде, чөнки бармагы ыргак кебек кәкре иде.

Олуг кенәзнең Р°ТЈР° беренче тапкыр шундый җаваплы бурыч Р№У©РєР»У™РІРµ РёРґРµ. Боярлар кулыннан килмәгәнне кыпчак Р±РёРµ башкарып чыгарга тиеш булды. У?леге бурычны җиренә җиткереп ТЇС‚У™РіУ™РЅ очракта гына, Р·СѓСЂ Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂРіУ™, ташламаларга өметләнергә РјУ©РјРєРёРЅ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™, тәвәккәллек өчен РґРёРї, тел астына Бохари С€У™СЂРёС„ мәгъдәсен РґУ™ кыстырып куйган РёРґРµ. Җиңелрәк СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРµ, калыптан ычкынып-ычкынып алуы шуның аркасында РёРґРµ.

– Бату хан Киевградны зур көч, күп югалтулар бәрабәренә яулап алды. Киевлылар хәтта кан коюсыз гына бирелергә тәкъдим иткән илчеләрне кылычтан үткәрделәр. Монголларда илчеләрне үтерү зур җинаять санала. Шуңа да карамастан бөек хан, – дип рухланып чәчәнләнде ул, – бер генә храмга да зыян салмады. Алай гынамы, әсирлеккә төшкән Дмитрий воеводаның тормышын саклап калды, батырлыгы алдында башын иеп сокланды. Ыруыңда менә шундый асыл затның булуы православиегә туп-туры юл лабаса, мөхтәрәм ханбикә!

Үрбәтнең иреннәре бүлтәйде: алдаша, мәлгунь. Хәер, димче аның алдында, Р?ван С‚У™СЃТ—РёР»[2 - РўУ™СЃТ—РёР» – рәсмилек.] кылган вәкаләтләренә РґУ™ карамастан, абруен җуйган РёРґРµ РёРЅРґРµ. Хыянәтчеләрне аның җаны СЃУ©Р№РјРё.

– Р? ханбикә, Р№У©Р·РµТЈРЅРµ ачмасаң ачмассың, авызыңнан бер генә кәлимә СЃТЇР· очыр, – РґРёРї У©Р·РіУ™Р»У™РЅРґРµ димче.

Үрбәтнең үз телендә сөйләшүче бу адәм дә буш кул белән кайтып китте.

Шуннан СЃРѕТЈ Үрбәтне тынычлыкта калдырдылар, РёРєРµ-У©С‡ ай Р±СѓРµ бимазалаучы булмады. Р?ван акылына килде, ахры, РґРёРї сөенде СѓР».


* * *

Олуг кенәздән чапкын илче килгәндә, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ СЃУ©СЏСЂРєУ™СЃРµ Серафима катында кәеф-сафа корып утыра РёРґРµ. Марҗа чибәрләренә РјУ©РєРёР±Р±У™РЅ РёРґРµ СѓР». Р?РєРµ хатыны өстеннән җарияләр РґУ™ тота. РўУ™С‚У™Р№Р»У™СЂ катына Р±РёРє яшьли Р№У©СЂРё башлады. Кырым ханының оныгы Бир-Р”У™ТЇР»У™С‚ С‚У™ РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзенә сыенган РёРєУ™РЅ. Тузынып, тугарылып РєУ©СЏР·Р»У™РЅУ™ Р±Сѓ. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ РґУ™ ТЇР· канаты астына алды. Р§У©РЅРєРё өлкәнрәк РёРґРµ. Уҗымга керергә шаһзадә өйрәтте. У? алтыдагы – алтмышка, әле булса РєСѓР° шул гадәтен. Казан-Р№РѕСЂС‚ тәхетенә утыргач та, нәфесен тыя алмады. Себердән Мамык хан СЏСѓ чапкач кына, койрыгын кысты. РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ ТЇРє качып китте. У?РјРјР° тәхеткә өметен У©Р·РјУ™РґРµ. Тавыш-гауга тынуга, Казанга кайту РёРґРµ РёСЃУ™Р±Рµ.

Көтмәгәндә, олуг кенәз аның ниятләренең тамырына балта чапты. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ каршы булган казанлылар ягына ауды, РјУ©СЂС‚У™С‚. Казан-Р№РѕСЂС‚ исеменнән Бураш сәед атлы Р±У™Рє Р?ванга килеп Р№У©Р· СЃУ©СЂРіУ™РЅ, имеш. У?ТЇРІУ™Р» Мамык ханнан, Казан тәхетенә СЋР» арчулары өчен, түбәнчелек белән гафу үтенгән, гөнаһларын ярлыкавын сораган. РЁСѓРЅРґР° СѓРє теләген белдергән. «Олуг падишаһ! РЎРёРЅ безгә хан Т—РёР±У™СЂСЃУ™ТЈ РёРґРµ, алай РґР° РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ Т—РёР±У™СЂРјУ™СЃУ™ТЈ РёРґРµ. РЈР» безгә Р·СѓСЂ көчләүләр, хатыннарыбызга Р·СѓСЂ оятсызлыклар кылды. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен без Р°ТЈР° хыянәт иткән Т»У™Рј РґУ™ Мамык ханга багынган идек», – РґРёРї, елый-елый, Р?ванның аяк астына ауган, олтаннарын ТЇРїРєУ™РЅ.

Р?ван, казанлыларның гөнаһларын ярлыкап, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ яңадан хан итеп Т—РёР±У™СЂРјУ™ТЇ хосусында булган үтенечләрен кабул иткән.

РЁСѓР» рәвешчә РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ тәхеттән колак какты. Казан йортына бертуган энесе Габделлатыйфны билгеләделәр. РўРёРє Р?ван СЏТЈР° ханнан РґР° уңмаганга охшый. Тегесе аның сүзләренә колак салып бетерми, тезгенне ТЇР· ягына каерырга тырыша, имеш. «Ханлыктагы урысларны кимсетә, юлларына аркылы С‚У©С€У™ РёРєУ™РЅВ» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂ РґУ™ Р№У©СЂРё.

Андый С…У™Р±У™СЂР»У™СЂ Каширага соңрак килеп ирешә, С‡У©РЅРєРё олуг кенәз аны үзеннән читләштерде. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ шуңа РєТЇСЂУ™ Р?ванга ТЇРїРєУ™СЃРµ Р·СѓСЂ. У? СѓР» Р°ТЈР° һәрвакыт турылыклы хезмәт итте, РЅРё кушса, шуны ТЇС‚У™РґРµ. Элегрәк патша белән: «Бөтен Р У™СЃУ™Р№РЅРµТЈ олуг кенәзен – туганым Р?ван Васильевичны – РјРёРЅ, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, башымны иеп сәламлим», – РґРёРї, Р±РёР» бөгеп РёСЃУ™РЅР»У™С€У™ РёРґРµ. Олуг кенәз ТЇР·Рµ РґУ™: «Мөхәммәдәмин патшаны – туганымны – башымны иеп сәламлим», – РґРёРї җавап кайтара РёРґРµ. Бураш сәед РёРєРµ арага С‡У©Р№ кагып китте, явыз.

Мөхәммәдәмин бу хакта еш уйлана. Уйлана-уйлана да, барысына да кул селтәп, әшнәсе Бир-Дәүләт хан әйтмешли, кутёжга тотына.

Кутёж, кагыйдә буларак, атна буена сузыла. У?ле РґУ™ шул халәттә РёРґРµ хан. Борчып Р№У©СЂРіУ™РЅРµ өчен, тоткаулны[3 - Тоткаул – каравылчы.] СЌС‚ итеп тиргәп ташлады. РЎТЇР· әйтергә РґУ™ ирек куймады. Кызу канлы СѓР» шулай.

– Бар, эшеңдә бул, мәнсез, минем тарафка чебен дә очып кермәсен, – дип кычкырды.

Тоткаул китми, иреннәрен мелт-мелт иттереп, тик басып тора.

– Җә, ни көтәсең, аңгыра бәрән? – дип, йодрыкларын йомарлады Мөхәммәдәмин. – типкәләп чыгарганны көтәсеңме?

– Мөхтәрәм хан галиҗәнаплары…

– Мин үземнең мөхтәрәм хан галиҗәнаплары икәнемне синнән башка да беләм, – дип кисте Мөхәммәдәмин куркынган сакчыны.

– Анда… олуг кенәз…

Олуг кенәз дигән сүзне ишеткәч, Мөхәммәдәмин айнып киткәндәй булды.

– Ни лыгырдыйсың, кара авыз? – дип, тоткаулның янына ук килеп басты.

– Олуг кенәздән чапкын килгән, сине күрергә тели…

– Нигә аны башта ук әйтмәдең, кара авыз, – дип, элеккедән дә арттырыбрак төкерекләрен чәчте Мөхәммәдәмин. – Бар, чапкынга әйт, хан көтә, диген. Мин үз диварларымда булырмын!

Серафима, болай да мул күкрәк алмаларын тагын да киерә төшеп, Мөхәммәдәмингә елышты. Хан аны ачу белән этеп җибәрде.

– Соңыннан, олуг кенәздән чапкын килгән анда, – дип пышылдады Мөхәммәдәмин, киенгән арада катырак кылануына гафу үтенгәндәй.

– Нехороший ты мальчик, Аминка, за что я тебя люблю, ей богу не знаю.

– Потом, потом…

– Р? бөек хан, СЃРёТЈР° бөтен Р У™СЃУ™Р№РЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван Васильевич хәзрәтләре РєТЇРї сәлам юллый Т»У™Рј С‡У™СЂС€У™РјР±Рµ РєУ©РЅРЅРµ, РЅУ™РєСЉ У©Р№Р»У™ вакытында РўТЇРіУ™СЂУ™Рє залда РєУ©С‚У™, – РґРёРї белдерде чапкын, бар кагыйдәләргә РґУ™ туры китереп.

– Баш өсте, – РґРёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, дулкынланбрак. – Туганым Р?ван Васильевичка РјРёРЅРЅУ™РЅ РґУ™ РєТЇРї сәлам, Р°ТЈР° карата ихтирамым чиксез, РёСЃУ™РЅ-сау булсын.

У?леге СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ ишеткәч, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ Р№У©Р·Рµ яктырып китте. У?ллә «Габделлатыйфны тәхеттән төшерәләр» РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ дөрескә чыгамы? РЈР» чагында ханлык Р°ТЈР° РєТЇС‡У™С‡У™Рє РёС‡ инде…

Р?ван С‚У©РіУ™Р» кеше РёРґРµ. Вәгъдәле. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ РґУ™ РЅУ™РєСЉ әйткән көнендә, РЅУ™РєСЉ билгеләнгән вакытында РўТЇРіУ™СЂУ™Рє залга чакырып керттеләр. Аудиенция көтүче боярлар, РґУ™ТЇР»У™С‚ эшлеклеләре шактый РёРґРµ ТЇР·Рµ. Олуг кенәзнең якыннары РґР° күренә. У?РЅУ™ азау ярган РјУ™С€Т»ТЇСЂ илче кенәз Дмитрий Шеин. Казанда РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ ханлык иткән чорда СЂСѓСЃ дәүләтенең калгае[4 - Калгай – наместник.] РёРґРµ.

Бик үзсүзле, ТЇТ—У™С‚ кеше. РђРЅС‹ТЈ тырышлыгы белән СѓР» чакта урыс СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ бөтен Казан базарларына, бөтен СЏСЂРјРёРЅРєУ™Р»У™СЂРіУ™ кереп тулды. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ олуг кенәз сүзеннән чыкмады, барысын РґР° СѓР» теләгәнчә башкарды. Шеин РёСЃУ™: В«Р?ван патша РјРѕРЅС‹ кушты, Р?ван патша тегене кушты», – РґРёРї, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ өстендә торды. Тынышмаган чаклары РґР° булгалады.

Калгай үзе кебек үк мөхтәрәм илче кенәз Михаил Андреевич Кляпик белән сөйләшеп тора иде. Күз очы белән генә Казан йортының элекке ханын күреп алды, әмма килеп кул бирмәде. Сөяк сарае, кыланышын гына күр, дип сызланып куйды Мөхәммәдәмин. Ашыккан ашка пешкән, ди, шатлыгы иртәрәк булмагае тагын, болар җилнең кай тарафтан искәнен белә дә белә инде.

Хәер, СѓР» ТЇР·Рµ РґУ™ беркемгә РґУ™ аерым ихтирам билгесе күрсәтмәде. Вакыты РґР° тар РёРґРµ, теләмәде РґУ™. Р§У©РЅРєРё күңеле урынында түгел, тизрәк Р?ванның РЅРё өчен чакырганын беләсе РєРёР»У™. РЈР» аны Т»РёС‡ С‚У™ мәҗлес корырга СЏРёСЃУ™ ауга чыгарга дәштермәгән. Андый чакыруның урыны башка. РҐРёРєРјУ™С‚ шунда: Р±Сѓ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ көткән СЃТЇР·РјРµ, әллә Р?ван бер-бер С…У™СЂР±Рё ыргым ясарга РЅРёСЏС‚ РёС‚У™РјРµ? Элек-электән СѓР» аны С…У™СЂР±Рё кампанияләрдә катнаштыра РёРґРµ.

Ничек кенә булмасын, аны мөһим сөйләшү көтә. Очрашуның Түгәрәк залда булуы да күп нәрсә турында сөйли. Чөнки түгәрәк зал – олуг кенәзнең аеруча җитди сөйләшүләр, җитди карарлар кабул итә торган дивары.

Ходаем, мәрхәмәтеңнән ташлама, тел ачкычлары бир, дип теләде Мөхәммәдәмин күңеленнән.

Р?ван күрер РєТЇР·РіУ™ шактый бетерешкән РёРґРµ. Р™У©Р·Рµ саргаеп киткән, әйтерсең Р»У™ зарарлы ТЇР»У™РЅ СЃСѓС‹ эчергәннәр. Шулай РґР° үзен элеккечә ТЇРє ипле, итагатьле Т»У™Рј тәкәббер тота. Бу җәһәттән бер үзгәреш С‚У™ сизелми. Табигате белән СѓР» – аз сүзле кеше. У?РјРјР° әйткәнен уйлап У™Р№С‚У™, сүзләренең мәгънәсенә тора-тора төшенәсең. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ мондый мөгамәләгә күнекте РёРЅРґРµ. Р?ван канаты астында яшәвенә СѓРЅТ—РёРґРµ ел тулып РєРёР»У™ РёРєУ™РЅ ләбаса. Атасы Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан РґУ©РЅСЊСЏ куйганнан СЃРѕТЈ, анасы Нурсолтан аны РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ озаттырды, түбәнчелек белән олуг кенәздән улын ТЇР· карамагына алуын, ТЇР·Рµ муафыйк РєТЇСЂРіУ™РЅ С‚У™СЂР±РёСЏРЅРµ бирүен үтенде. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ СѓР» чакта СѓРЅР±РёС€ кенә яшь РёРґРµ әле. Р§У©РЅРєРё Нурсолтанны Кырым ханы Миңлегәрәйгә никахладылар. Сабый булуы сәбәпле, төпчеге Габделлатыйфны ТЇР·Рµ белән алды.

– Атакай, олуг кенәз Р?ван Васильевич, СЃРёРЅРµ РёСЃУ™РЅ-сау РІУ™ күтәренке рухта күрүемә Р±РёРє шатмын, – РґРёРї сәламләде патшаны РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, – РЅРёРЅРґРё бурыч йөкләсәгез РґУ™, ТЇС‚У™СЂРіУ™, шул юлда корбан булырга әзермен.

Олуг кенәзнең какча йөзе аз гына яктыргандай итте. Ләкин күз карашы җитди иде, кашлары бер-берсенә кушылган килеш калды. Мөхәммәдәмин аның шома битенә игътибар итте. Көрәк сакалы, иреннәрен каплап торган асылма мыегы әйтерсең лә ябыштырып кына куелган. Башындагы чит-чите зиннәтле кеш мехы белән камалып алынган күн бүреге дә сакал-мыегының дәвамы кебек күренә.

– Корбан булырга ашыкма, туганым, – РґРёРґРµ Р?ван тамак төбеннән генә чыккан тонык тавыш белән. – Алтмышның аръягына аяк баскан кешенең акыллы РєРёТЈУ™С€ бирәчәгенә РґУ™ ышанып бетмә. Картларны Р·РёСЂУ™Рє РґРёР»У™СЂ, дөрес түгел, алар сак кыланалар, шуңа РєТЇСЂУ™ Р·РёСЂУ™Рє булып күренәләр.

Р?ван каш астыннан гына элмәкле без карашы белән РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ чәнчеп алды. Күренеп тора, әлеге СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ СѓР» сынау өчен генә әйтте.

– Атакай, сиңа чын күңелемнән бирелгәнемне күп тапкырлар исбатладым ич инде, үзең беләсең.

Р?ван аны элмәгеннән ычкындырды. Шулай РґР° төрттерәсе итте:

– Халыкта «Бүре баласын бүреккә салсаң да, урманга карый» дигән тирән мәгънәле әйтем бар, – диде ул хәйләле елмаю тәэссоратында, – ишарәмне аңлыйсыңдыр, шәт?

– Бу җөмләдән сиңа бернинди дә куркыныч янамый, олуг кенәз, – диде Мөхәммәдәмин.

Р?ван фикерен үстереп дәвам итте:

– Атаем олуг кенәз Василий Васильевичның яраткан С‚У™РіСЉР±РёСЂРµ исемә килеп төште әле, – РґРёРґРµ, үзалдына уйлангандай, – СѓР» У™Р№С‚У™ РёРґРµ: «Государь фәкать үтергеч тукмаклар гына ясарга тиеш. У?гәренки аның тукмаклары үтергечлектән туктый РёРєУ™РЅ, С‚ТЇР±У™РЅРіУ™ С‚У™РіУ™СЂУ™ТЇ шушы инде», – РґРёСЏ РёРґРµ.

– Сиңа кагылмый Р±Сѓ, атакай, олуг кенәз, Р?ван Васильевич!

– Бу мөхтәрәм ыруг адәмнәренең барысына да карый, туганым, шул исәптән синең үзеңә дә. Безне Ходай кешеләрдән өстен итеп яраткан. Без – патшалар!

– Синең тукмакларыңның җәрәхәте бетә торган гынамы соң, атакай?!

Елмаю Р±Сѓ юлы Р?ванның күзләренә РґУ™ РєСѓРЅРґС‹. Күңеленә С…СѓС€ килердәй СЃТЇР· әйтте вассалы. У?Р№Рµ, кырык елдан артык хаким булып тору чорында РєТЇРї үтергеч тукмаклар ясады СѓР». Үзара ызгышып, бер-берсенә аяк чалып СЏС€У™РіУ™РЅ С‚У©Р±У™Рє кенәзләрен бер йодрыкка туплау ТЇР·Рµ генә РЅРё тора! Башта РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ Ярославльне кушты, аннан СЃРѕТЈ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ, Тверь, Вятка, Пермь кенәзләренең «кикрикләр»ен кыеп төшерде. Р СѓСЃСЊ РґУ™ТЇР»У™С‚ буларак, шөкер, тәгаенләнде. Татар-монголларга үтергеч тукмак ясауны РґР° Ходай Р°ТЈР° насыйп итте. РњУ™СЃРєУ™ТЇ хәзер берәүгә РґУ™ салым С‚ТЇР»У™РјРё.

У?Р№Рµ, аның кенәзлеге чорында Р У™СЃУ™Р№ РєТЇР»У™РіУ™РґУ™РЅ чыкты. РњРѕТЈР° кадәр У©С‡ гасыр дәвамында аны РђСѓСЂРѕРїР° өстәленә якын китермәделәр. РќРё сәясәттә, РЅРё халыклар тормышындагы үзгәрешләрдә катнаша алмады. Хәлбуки бернәрсә РґУ™ капылт кына, үзеннән-ТЇР·Рµ генә РїУ™Р№РґР° булмый. Уңыш акрынлап тәгаенләнә. У?йтик, РњУ™СЃРєУ™ТЇ йортына Р?ван Калитадан алып Василий Тёмныйга кадәрге кенәзләр тырышлыгы белән нигез салынды. Хакимиятне бер йодрыкка туплауга алар РґР° өлеш кертте. РўРёРє әлеге кенәзләргә тотрыклылык җитенкерәми РёРґРµ. Дмитрий Донской, мисал өчен, Куликово кырында Мамай морзаны яхшы гына каезлады. РЁСѓР» СѓРє вакытта Туктамыш хан алдында билен бөкте. Кенәз Донскойның улы Василий Литва короле Витовтка Смоленск Т»У™Рј аның тирәсендәге С‚У©Р±У™РєР»У™СЂРЅРµ ТЇР· РёСЂРєРµ белән Р±РёСЂРґРµ.

Бу хаталарны СѓР», олуг кенәз Р?ван Васильевич төзәтте. РђТЈР° римлыларда кулланыла торган император СЃТЇР·Рµ ошый РёРґРµ. У? чит РјУ™РјР»У™РєУ™С‚ илчеләреннән РёСЃУ™ патша РґРёРї мөрәҗәгать итүләрен таләп итте. Патша – царь! Фарсы тамырлы әлеге дәрәҗәле атама белән СѓР» үзен РђСЃСЃРёСЂРёСЏ Т»У™Рј Вавилон монархлары Фалассар, Набонассар кебек бөек хакимнәр рәтенә РєСѓСЏ РёРґРµ.

Р?оанн – монысы РїРѕРї кушкан исем. Руханилар арасында шушы исем белән Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ. Соборларда РґР° ТЇР·Рµ рәислек РёС‚У™. Бу РґР° Р°ТЈР° Р·СѓСЂ абруй өсти РёРґРµ. Монархның кулын ТЇР±ТЇ йоласын шулай СѓРє Р?ван кертте.

Русьны бөртекләп җыйды. Шуңа күрә ул аңа бик кадерле дә.

Мөхәммәдәминнең бер матур сүзе әнә күңелендәге нинди катламнарны актарып чыгарды.

– Буш СЃТЇР· бозау имезә, РґРёР»У™СЂРјРµ әле татарлар, С‚У©Рї СЃТЇР·РіУ™ РєТЇС‡У™СЂРіУ™ вакыт җитте кебек, – РґРёРґРµ Р?ван.

– Бер дә буш сүз түгел, атакай, атаң Василийның, мисал өчен, Мәскәү кенәзлегендә генә сүзе үткән. Син олуг кенәз титулына ия булдың. Күрше мәмләкәтләр дә таный бу титулыңны. Патша титулы да ерак йөрми.

– Туганың Габделлатыйфны әйтәм, чыгымчы ат…

У?Т»У™, бүректәге Р±ТЇСЂРµ баласы турында РёСЃРєУ™ алуының РјУ™РіСЉРЅУ™СЃРµ менә кайда РёРєУ™РЅ? РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ сагаеп калды.

– Килешүне бозды, – дип шәрехләде фикерен олуг кенәз. – Кырым һәрвакыт сандал белән чүкеч арасында чуалды. Ни чүкеч, ни сандал була алмады.

– Мин энемне белмим дә диярлек, атакай, ул Миңлегәрәй хан тәрбиясендә үсте.

– Мин дә шуны такылдыйм ич, синең белән төзелгән Килешүне бозды, дим.

У?леге Килешү теге вакытта РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ Р±РёРє кыйммәткә төшкән РёРґРµ. Р?мзасын салмаса, СѓР» хан була алмый РёРґРµ. У? хан буласы РєРёР»У™. Аннан СЃРѕТЈ тулысы белән ышана РёРґРµ Р?ванга. Хәзер РґУ™ ышана. Сеңлесе Гәүһәршад шул килешү өчен аны, атабызга хыянәт иттең, РґРёРї Р±РёС‚У™СЂР»У™РґРµ. Кайбер Р±У™РєР»У™СЂ РґУ™ хупламады әлеге адымны. РўРёРє Р±Сѓ аларның РєТЇСЂУ™ каравыннан гына РєРёР»У™. Казан һәрвакыт үзеннән көчлеләргә сыенып СЏС€У™РіУ™РЅ. РђРЅС‹ТЈ РёТЈ Р·СѓСЂ таянычы Алтын РЈСЂРґР° булган, билгеле. У?РјРјР° хәзер Алтын РЈСЂРґР° СЋРє. Алга РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзлеге чыкты. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ Казан җиренең язмышы турыдан-туры РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ бәйле. Гәүһәршад та, Р°ТЈР° иярүчеләр РґУ™ шушы хакыйкатьне аңларга теләмиләр.

– Дәүләт эшендә РєРѕРґР°-кодагыйлык та, ярату-яратмау РґР° була алмый, туганың Габделлатыйф ханны РђРє күлгә сөрдек, – РґРёРґРµ Р?ван, күңелле С…У™Р±У™СЂ җиткергәндәй, үзенә бер йомшаклык белән. – Югыйсә анагыз Нурсолтан – минем якын дустым, РёРєРµ РґРёСЃС‚У™ елдан артык хәбәрләшеп, язышып торабыз. РЎРёРЅРµ РґУ™ анаң үтенече белән ТЇР· канатым астына алган идем. Балаларым, РґРёРї җан атып тора. РњРѕРЅС‹ТЈ өчен РјРёРЅ аны мактыйм. Р—РёСЂУ™Рє хатын. Р›У™РєРёРЅ Р У™СЃУ™Р№ мәнфәгатьләре С€У™С…СЃРё багланышлардан өстен.

Р?ван СЏРЅУ™ сакалын сыпырып РєСѓР№РґС‹. РЁСѓРЅРґР° СѓРє елъязмачыга РґР° СЃТЇР· катарга өлгерә, барысын РґР° теркәп барасыңмы, җитешәсеңме, СЏРЅУ™СЃРµ.

Олуг кенәз һәр адымын киләчәк буыннарга багышлый иде. Аның бу тырышлыгы да җимешләрен мулдан бирде. Урыс дәүләте тарихында аның урыны түрдән.

Р?ван асравы РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ ташка ышангандай ышана РёРґРµ. Хәтта РєРё Р±Сѓ асау айгырдай мәһабәт Р±СѓР№-сынлы, каратут йөзле егет солтанын ярата РґР° РёРґРµ. РЁСѓР» СѓРє вакытта СѓР» аны һаман РєТЇР· уңында тота, С‚У™СЂР±РёСЏ кыла. У?РЅУ™ әле хәзер РґУ™, РђРє РєТЇР» сүзен ишеткәч, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ калтыранып китүен сиземләп, эчтән генә бармак янады, С€ТЇСЂР»У™РІРµТЈ Р±РёРє яхшы, туганым, алдыңны-артыңны карап йөрергә У™Р№Р±У™С‚ булыр, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹. Туганнарың Р?лһам хан белән Габделлатыйф хан язмышын кабатлыйсың килмәсә, сүземнән чыкмассың.

Габделлатыйфка ул башта ук өмет багламады, күз буяу өчен генә, казанлылар алдында яхшы атлы булып күренү өчен генә, тәхеткә утыртып торган иде.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ башка камырдан җәелгән. РЈР» камырны Р?ван ТЇР·Рµ РёР·РґРµ. РЁСѓРЅС‹ТЈ нәтиҗәсе буларак, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ С‚У™ТЇРіРµ ханлыгы чорында РњУ™СЃРєУ™ТЇ өчен искиткеч кулай Килешүгә РєСѓР» куелды РґР° РёРЅРґРµ. РђРЅРґР° У©С‡ кенә маддә: РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ каршы СЏСѓ чапмаска; Казан тәхетенә РњУ™СЃРєУ™ТЇ фатихасыннан тыш хан утыртмаска; ханлыкта яшәүче урысларның хокукларын чикләмәскә, тулы ирек бирергә.

Шушы гади генә У©С‡ маддә Казан ханлыгын вассал хәленә төшерде РґУ™ РєСѓР№РґС‹. Дөрес, әлегә ханлык мөстәкыйльлеген җуймады. У?легә…

– Улым, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, бер атнадан Казанга чыгып РєРёС‚У™СЃРµТЈ, җыен, ханлык СЃРёТЈР° РєТЇС‡У™, Р±РёРє озакка РєТЇС‡У™. Ходай рәхмәтеннән ташламас, иншаллаһ. У? олуг кенәз СЃРёТЈР° элеккечә һәрвакыт хәерхаһ булыр. РђРјРёРЅ.

Мөхәммәдәмин олуг кенәзнең аягына егылды, озын камзулының итәкләрен үпте, үзе бертуктаусыз: «Сүзеңнән чыкмам, атакай», – дип мыгырданды.

РЈР» чиксез шат РёРґРµ. Бөек Казан ханлыгының башында тору – Р±РёРє Р·СѓСЂ РґУ™СЂУ™Т—У™. РЈР» аның ләззәтен татып караган РёРґРµ РёРЅРґРµ. Р?лнең төтене РґУ™ тәмле, РґРё.

– Йә, Т—РёС‚У™СЂ, тор, улым, тагын бер теләгемне җиткерәсем бар әле минем, – РґРёРї, Р?ван РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ аркасыннан какты.

Мөхәммәдәмин торып басты. Ләкин дулкынлануын басар хәлдә түгел иде әле. Ниһаять, халәтенә тиң кирәкле сүзләре дә табылды.

– Җирнең чиге бар, атакай, ә күкнең чиге юк. Минем сиңа булган ихтирамым да күк шикелле чиксез, – диде ул чын рухлану белән.

– Беләм, улым, беләм…

Р?ванның РґР° керфекләренә «чык» РєСѓРЅРґС‹.

– Р?РЅРґРµ чираттагы теләгемне тыңла, – РґРёРґРµ Р?ван.

– Баш өсте, атакай.

– Синең озын итәкләргә һәвәслегеңне Рәсәйдә белмәгән адәм юктыр, – диде ул, көлемсерәп, – шуның аркасында беренче ханлыгың хурлыклы рәвештә өзелде дә, казанлылар синнән баш тартты. Хатыннарың җебегән, күрәсең. Уйладым-уйладым да үзем кәләш табарга булдым. Һәм ифрат та көчле, искиткеч тотрыклы, вәгъдәсендә үләргә әзер торган хәләл җефет таптым. Сезгә, мөселманнарга, ислам күп хатынлыкны рөхсәт итә бит, шулаймы?

– Дүрткә кадәр, – диде Мөхәммәдәмин басынкы гына.

– У? синеке РЅРёС‡У™ТЇ?

– Р?кәү…

– Тиздән өч булыр.

– Кем соң ул, атакай?

Р?ван, күзләрен кыса төшеп, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ карап торды. Бу аның елмаюы РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ Р°ТЈР° елмаю килешми РёРґРµ, Р№У©Р·Рµ чытылып, ямьсез кыяфәткә керде.

– Р?лһам ханның яшь хатыны.

– Атакай, башымны ашама, атакай…

– Бу РёРЅРґРµ С…У™Р» ителгән, – РґРёРґРµ Р?ван РєРѕСЂС‹ гына, – ахмак дустан акыллы дошман артык, РґРё. РЈР» СЃРёРЅРµТЈ РёТЈ ышанычлы терәгең булачак. РЈРЅРґТЇСЂС‚ ел Р±СѓРµ РјРёРЅ аны православиегә күчерергә тырыштым. Р?ТЈ оста С‡У™С‡У™РЅ боярларымны, РёТЈ уңган тылмачларымны җибәрдем. РЁСѓР» гомер эчендә авызыннан «йә» РґРёРї С‚У™, «юк» РґРёРї С‚У™ бер кәлимә СЃТЇР· ала алмадылар. РњРёРЅ СѓР» хатынның ныклыгы алдында башымны РёСЏРј. РЎРёТЈР° РЅУ™РєСЉ шундый каты куллы, турылыклы РІУ™ вәгъдәле җәмәгать РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. РњРёРЅ Р±РёРє шат.

– Атакай, зинһар, башка берәүне димлә, бер ул гына каты куллы түгелдер лә.

– Сүз көрәштермибез, улым. Син аңа болай да өйләнергә тиеш. Ул – агаңның тол хатыны.

Р?ван кулларын С‡У™Р±У™РєР»У™РіУ™РЅРґУ™Р№ итте. Баш сакчы ишекләрне киереп ачып РєСѓР№РґС‹ РґР° оран салды:

– Бөтен Р У™СЃУ™Р№РЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван Васильевич сезгә, бусагадан кереп, баш орырга СЂУ©С…СЃУ™С‚ РёС‚У™!

Керүчеләр, чират торып, берәм-берәм олуг кенәзнең камзул итәген үбеп чыктылар.

Р?ван аларга Барча Казан җиренең чираттагы ханын С‚У™РєСЉРґРёРј итте. Боярлар, Р±РёР» бөгеп, әлеге карарның хаклыгын таныдылар. Шуннан СЃРѕТЈ РўТЇРіУ™СЂУ™Рє зал хуҗасы икенде күләгәседәй озын буйлы Михаил Кляпикны, бармагы белән ишарәләп, ТЇР·Рµ янына чакырды.

– Кенәз Михаил Андреевич Кляпик – минем иң мөхтәрәм илчеләремнең берсе, – диде, Мөхәммәдәмингә мөрәҗәгать итеп. – Ул сине тәхетеңә утыртыр. Аны уң кулым дип исәплә. Сүзеннән чыкма. Ул— яклаучың да, таянычың да, хуҗаң да.

В«У?ле ярый Шеин түгел» РґРёРї сөенде РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, олуг кенәзнең кулын ТЇРїРєУ™РЅ арада.


* * *

Хан бичәсе алтмышта да кәләш, дип әйтә торган иде түшәкчесе Бәһиҗә тәтә. Бик мәрхәмәтле, ифрат та йомшак күңелле иде мәрхүмә. Ул аңа ике дистә ел фидакарьләрчә хезмәт итте. Фидакарьләрчә, чөнки Үрбәт «атам иркәсе» булып үсте. Атае да, анае да төпчекләрен бик үсендерделәр. Кыз «юк» дигән сүзне бөтенләй белмәде. Ярәшер вакыт җиткәч кенә тезгенне кыскартып караганнар иде дә, соң булып чыкты. Холкы үз дигәнчә тәгаенләнгән иде чибәркәйнең. Чын дала кошы, кая тели, шунда куна. Яучылар килгән көнне дә ут булды да су булды бит. Кияүнекеләрнең исә кәләшне күрәселәре килә.

Муса тирә-якка чапкыннар чыгарып җибәрде. «Кирәк икән, Каф тавының ташын ташка актарыгыз, даланың астын өскә әйләндерегез, диңгезне күккә асып куегыз, әмма дә ләкин кызымны каршыма китереп бастырыгыз», – диде.

Бу чакта Үрбәт шактый җир киткән иде инде. Ул, яучылар дигән сүз колагына килеп ирешүгә, өс-башын да алыштырмыйча, утарга элдертте. Аның берничә чапкыны бар. Шулар арасында иң затлысы, иң җитезе – Күбәләк атлысы. Моннан ике-өч ел элек атае бүләк иткән иде. Тай гына иде әле. Сөт шикелле ап-ак иде, нәкъ Чыңгыз ханның Сәтәр кушаматлы толпары. Сәтәр дә ап-ак булган, имеш. Күпме орышларда катнашкан, үзенә дә яра алмаган, хуҗасын да саклаган. Тылсым иясе дип йөрткәннәр аны.

У?леге елгыр тайны РєТЇСЂРіУ™С‡, кызчыкның кабарынкы иреннәре арасыннан бер генә СЃТЇР· чыкты:

– Күбәләк!

Дөрестән дә, күбәләк кебек иде ул. Менә-менә канатларын җилпеп алыр да очып китәр сыман.

– Р?сем РґУ™ таптың, кызым, – РґРёРї, атасы Үрбәтнең чәчләреннән сыйпап алды.

Күбәләк хәзер элеккедән күркәмрәк тә, матуррак та. Мәһабәт! Бер сүз белән генә аны шулай сыйфатлап булыр иде. Ул күкрәк дисеңме, ул аяклар дисеңме – һәммәсе чын ясау. Буй-сыны тоташ аяктан гына тора кебек. Томырылып чапканда исә, еландай сузылып, җиргә ятып бетә ул.

– Күбәләк, коткар мине, – диде Үрбәт, – бу мәрхәмәтсез йортта миңа урын калмады.

Үрбәт әнә шулай елгырына эчен бушата. Барысын да сөйли. Тегесе, аңлагандай, башын хуҗабикәсенең иңенә салып тыңлап тора. Хәзер дә бик тиз аңлаштылар. Кыз сыртына менеп тә җитмәде, Күбәләкнең тояклары астыннан аҗагандай очкыннар сибелде. Гадәттә, ул тезген тоттырмый, юлны да югалтмый.

УЁР№Р»У™ вакыты РёРґРµ. Даланың, утлы шар шикелле, РёТЈ кызган чагы. Бу вакытта кешеләр генә түгел, маллар РґР° күләгәле урынга елышалар. РљРѕСЏС€ зәһәрләнепме-Р·У™Т»У™СЂР»У™РЅУ™. Һава булып һава СЌСЂРё. У?РЅУ™ офыкта РґУ©СЂР»У™Рї янган һава СЃСѓ өстендәге томан сыман дулкынланып тора. РђС‚ җиле РґУ™ өттереп-өттереп ала. Үрбәтнең ТЇР· кайгысы РґР° РЅУ™РєСЉ шушы мәрхәмәтсез РєУ©РЅ шикелле РёРґРµ. Юан бүксәле яучылардан ничек С‚У™ ераккарак китеп олагасы РєРёР»У™ аның. Ата-анасының СѓС‚ йотуы РґР°, бөтен утарның аякка басуы РґР° аны кызыксындырмый. Боларны белми Т»У™Рј беләсе РґУ™ килми. Алда РЅРё РєУ©С‚У™, Р±Сѓ уен РЅРё-РЅУ™СЂСЃУ™ белән бетәр – Р±Сѓ хакта РґР° борчылмый. РљТЇР±У™Р»У™Рє. Дала. Т®Р·Рµ. Р”У©РЅСЊСЏСЃС‹ менә шушы У©С‡ затка сыеп беткән. У?леге РґУ©РЅСЊСЏРґР° яучыларга гына түгел, якыннарына РґР° урын СЋРє. Р§У©РЅРєРё алар аны Р±РёРє нык кыерсыттылар.

Кызу капты, күрәсең, берзаман Үрбәтнең башы авыртырга тотынды. Күбәләкнең дә колаклары шиңде, сүлпәнләнде. Аларның икесенә дә ял кирәк иде. Ялдан да битәр, су кирәк, су! Кайдадыр күл булырга тиеш. Үрбәтнең анда су коенганы да бар. Диңгез белән тоташкан зур күл ул. Суы да бик чиста. Тик анда ничек барып җитәргә?

Шөкер, Күбәләк бу юлы да сынатмады. Кояш тәгәрмәче офык артына кереп бетәр-бетмәс, яшь бикәне Ак күл янына китереп төшерде. Дөресрәге, килә-килешкә туп-туры суга керде дә голт-голт эчә дә башлады. Кабыккан чибәркәй. Шулай булмыйча, көне буе аяк өстендә ләбаса.

– Кызган килеш алай күп чүмермә, күбәләк, аягыңа су төшәр, – диде Үрбәт, тезгенен тарткалый-тарткалый.

Бахбае гына тыңламады.

Кызның шиге дөрескә килде. Күп тә үтми, Күбәләкнең аяклары тубырланды. Далада көн күрүче буларак, Үрбәт бу хәлләрдән хәбәрдар иде. Мондый чакта атны акрынлап йөртергә, аякларын язарга кирәк.

Йөренә торгач, РєТЇРєС‚У™ йолдызлар кабынды, җиһанга С‚У©РЅ РїУ™СЂРґУ™СЃРµ эленде. РЈР» РёСЃУ™ дала уртасында чатанлаган аты белән ялгызы калды. Далада кунып та калганы бар Үрбәтнең. РўРёРє аның янында һәрвакыт, айт иткәндә тайт, РґРёРї торучы хезмәтчеләр була РёРґРµ. Бүген барысын РґР° үзбашына башкарырга тиеш. Р?ТЈ РєРёСЂУ™Рє чакта РљТЇР±У™Р»У™Рє С‚У™ сафтан чыкты, хәзер Р°ТЈР° хәтта ТЇР· койрыгы РґР° авыр Р№У©РєРєУ™ әйләнеп бара.

Үрбәткә ничек тә атын аякка бастырырга кирәк иде. Шуңа күрә Күбәләккә тынгы бирми. Тирги-тирги, чыбыклый-чыбыклый йөртә.

Бервакыт ат колакларын шәмдәй катырып пошкырып җибәрде. Үрбәтнең эче жу итеп китте. Ниндидер шомлы пошкыру иде бу.

– У?ллә төшләнәсең РёРЅРґРµ, Р±РёСЂУ™РЅ марҗа, – РґРёРї, үзенең күңелен РєТЇС‚У™СЂТЇ өчен генә сукранып та алды.

Ат чынлап торып тынычсызлана иде: ялт та йолт карана, боргалана, еш-еш пошкыра. Шунда Үрбәт учактагы куз шикелле ялтырап торган ут шарчыкларын шәйләп алды.

Бүреләр! Ауга чыккан бүреләр! Су эчәргә килгән хайваннарны сагалыйлар, күрәсең.

РҐУ™Р» куркыныч. Хәзер ТЇРє, шушы мизгелдә ТЇРє бер-бер әмәлен табарга РєРёСЂУ™Рє. РђС‡ Р±ТЇСЂРµ усал була. Р?СЏСЂРіУ™ тагылган РєТЇРЅ капчыкта үткен пычак та, кыска саплы чукмарбаш та бар, билгеле. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ кораллар белән РґУ™ бүреләргә каршы тора алмаячаксың. Өер РёС‡ алар. Шундый көтелмәгән адым ясарга РєРёСЂУ™Рє РєРё, СѓР» адым бүреләрнең өнен алырдай булсын.

Ятып калганчы, атып кал, ди. Үрбәт атына сикереп менде дә бар тавышына кычкырып җибәрде:

– Күбәләк, оч! Күбәләк! Күбә-ә-ә-ләк!!!

РњРѕРіТ—РёР·Р° әкияттә генә була, РґРёР»У™СЂ. Баксаң, РјРѕРіТ—РёР·Р° тормышта РґР° бар РёРєУ™РЅ РёС‡. У?ле генә аякларын РєУ©С‡-С…У™Р» белән атлаучы РљТЇР±У™Р»У™Рє, берни булмагандай, алга ыргылмасынмы?!

Бүреләр, дөрестән дә, берара аңышмыйча аптырап тордылар. Күбәләк ике-өч ат сузымы җир киткәч кенә, исләренә килеп куа башладылар. Берсе, ата бүре иде булса кирәк, чапкынның бугазына сикерү ниятеннән каршыга төшеп, юлны бүлмәкче итеп караган иде дә, кая ул, әйтерсең лә Күбәләккә канатлар үсеп чыкты, оча гына.

– Күбәләк, бирешмә, Күбәләк!

Күп тә үтми, үзләрен эзләп килүче Муса бәкнең кешеләренә тап булдылар.

…Түшәкче Р‘У™Т»РёТ—У™ С‚У™С‚У™ белән РљТЇР±У™Р»У™Рє гомерләре буена Үрбәтне кадерләп йөрттеләр. РљТЇР±У™Р»У™РєРЅРµ СѓР» Казанга РґР° алып килде. Р?ван У™СЃРёСЂ иткәч, ишетүенчә, елгырны урыслар ТЇР· утарларына алганнар. Көфер кулларына эләкте Р±РёС‚ балакаем, РґРёРї Р±РёРє кайгырган РёРґРµ. Түшәкчесе СЃРѕТЈРіС‹ сулышына кадәр турылыклы хезмәт итте, тоткынлыкта РґР° читләшмәде. У?җәлен генә урыс җирендә тапты, җанашым. У? РЅРёРЅРґРё Р·РёСЂУ™Рє хатын булган СѓР» дала кызы. Төшенә кергән ак сакаллы мосафир кебек, СѓР» РґР° хуҗабикәсенең киләчәген яхшыга юрый РёРґРµ. РђРЅС‹ТЈ тормышында чынлыкта РґР° ак атка атланган ак киемле СЏСѓРіРёСЂ РїУ™Р№РґР° булды.

Р? Р‘У™Т»РёТ—У™ тутаем, РјРµТЈ-РјРµТЈ СЂУ™С…РјУ™С‚ СЃРёТЈР°, урының җәннәттә булсын. «Син башкаларга охшамаган Р±РёРєУ™, СЃРёРЅРµ Ходай җиһанга РёР·РіРµ гамәлләр кылу өчен Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅВ», – РґРёСЏ РёРґРµ СѓР».

– Каян беләсең? – дип, ышанасы килмичә башын чайкаганы хәтерендә. – Мәхбүс нинди изге гамәлләр кыла алыр икән?

– Кырыкламаң вакытында тәнеңнән көлтә-көлтә нур чәчелде, – диде Бәһиҗә түшәкче, – кырык кашык суны башыңа кырык кашык белән үзем коеп тордым. Кашыклары көмеш иде.

– Нишләп соң анамның бу хакта бер сүз дә әйткәне булмады? – дип гаҗәпләнде Үрбәт.

– Ул нурны мин генә күрдем бит, бикәм.

– Ничек инде…

– Монысы Ходайдан, ханбикә…

Ак төс – шат төс. Дөрес юраган түшәкче. Мәңге бетмәс кебек тоелган төн, ниһаять, үтеп китте, аның талына да әкияттәге кебек каурый кош килеп кунды.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ Р?лһамга бөтенләй охшамаган. Р?лһам саргылт йөзле чирләшкә кеше РёРґРµ. Хатыннарына РґР° игътибар булмады, С‚ТЇС€У™РєР»У™СЂРµ һәрвакыт салкын РёРґРµ мескенкәйләрнең. Т®Р·Рµ, чарасызлыктандыр, мөгаен, кәеф-сафа СЃУ©СЂТЇРіУ™ һәвәсләнеп китте.

Мөхәммәдәмин җиңеннән елан чыгара торганнардан. Буй-сынына да карап кына торырлык. Киң җилкәле, кырыс йөзле. Яшьтән үк шушындый егетләр ошый иде аңа, баһадир гәүдәлеләр.

Р?лһам үлгәндә, СѓР» унҗидесен генә тутырган РёРґРµ әле. Р?РЅРґРµ аннан СЃРѕТЈ СѓРЅРґТЇСЂС‚ ел вакыт үтеп китте. Егерме тугыз яшьтә кара халык Р±РёС‡У™Р»У™СЂРµ, бер олау бала тудырып, оныкларын сөеп, С‚ТЇСЂ башына менеп кунаклый, тегене тегеләй итегез, монысын РјРѕРЅРґР° аударыгыз, РґРёРї, оланнарына әмер генә биреп утыра.

У? Т®СЂР±У™С‚ бернинди олыгаю РґР° СЃРёР·РјРё, үзен яшь чагындагыдай С…РёСЃ РёС‚У™. У?ле Р±РёС‚ аның юньле-башлы РёСЂ назы РґР° РєТЇСЂРіУ™РЅРµ СЋРє.

Кызык бу җиһан. Кайчан гына «гомерем ахырына якынлашты, иманыма тугры калып, догада килеш өзелсәм иде» дип теләк тели иде. Хәзер гыйшык утында яна, башы-аягы белән мәхәббәт дәрьясына чумды. Шулай да була икән.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ РёСЃУ™ ТЇС‚У™ РґУ™ каршылыклы тойгылар кичерә РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё Р?лһам агасын СѓР» үзенең дошманы РґРёРї санады. Атасы Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан вафатыннан СЃРѕТЈ Көнчыгышка Р№У©Р· тотучыларның мәнфәгатьләрен алга сөрүче фирка, нугайларның турыдан-туры С…У™СЂР±Рё булышлыгы белән, тәхеткә Р?лһамны утыртты. РЁСѓР» рәвешле, кануни ханны – РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ – читкә типтеләр. Дөрес, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ атасы вафатында тугыз яшь кенә тулган РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ тәхет мәсләгендә кемнең РЅРёС‡У™ яшьтә булуы РјУ©Т»РёРј түгел. Р?РјС‡У™Рє баласы РґР°, алтмыш яшьлек бабай РґР° тигез хокуклы.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ китеп, Р?ванның үкчәсен ТЇР±У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ булды. Дөрес, СѓР», олуг кенәз фатихасы Т»У™Рј СЏСЂРґУ™РјРµ белән СЏСѓ чабып, агасын тәхеттән читләштереп торган РёРґРµ торуын. Бугазына СЏРЅУ™ шул нугайлар басты. У? Р?ван Сарай белән мәшгуль РёРґРµ, ныклап булыша алмады. Р?лһам тагын хакимлекне ТЇР· кулына алды.

Хәзер дошманыңның хәләлен бичә ит инде! Терәк, имеш. Үзе әйтмешли, бүре баласын бүреккә салсаң да, урманга карый инде ул. Дошман хатыны барыбер дошман булудан туктамас.

Р?ванның талканы РєРѕСЂС‹. Каршы РєРёР»У™ алмыйсың, С‡У©РЅРєРё тәхет тоткасы аның кулында. У?ле кәләшен РєТЇСЂРіУ™РЅРµ РґУ™ СЋРє. Ниндиерәк нәмәстәдер. Хәер, тоткын хатынның рәте була димени? Серафимага Т—РёС‚У™РјРµ СЃРѕТЈ? Татлы, чукынмыш. РњУ™РјСЂУ™Рї пешкән Т—РёР»У™Рє кебек Р±РёС‚.

Тәхет тә татлы шул. Аның өчен теләсә нинди корбаннарга да барырга ярый. Тәхет булса, калганы була да була инде. Даны да, байлыгы да, хөрмәте дә…

Тәхет ул – җирдәге оҗмах.


* * *

Никахта зөфаф киченә, күптәннән килгән гадәт буенча, кәләшне кияү буласы кешенең өлкән хатыны әзерли. Бу эшкә ул җитәкчелек итә. Үрбәтне дә Мөхәммәдәминнең карт җәмәгате Җөһдә ханбикә үз канаты астына алды. Сарайда аны баш хатын дип йөртәләр. Чөнки зур гаиләгә ул – күз-колак.

Үрбәт яшь хатын саналырга тиеш булса да, Җөһдәдән ике яшькә өлкәнрәк иде.

Никахтан соң Үрбәтне мунчага алып киттеләр. Анда аны, анадан тума чишендереп, Җөһдә ханбикә каршына китереп бастырдылар. Үрбәт яшь тал шикелле зифа буйлы, ыспай, чибәр иде. Һәрнәрсәсе урынында, артык җире дә, ким җире дә юк. Мондый буй-сынга, бу күкрәкләргә наз өрсәң, мизгел эчендә кабынып китәчәкләр…

Р?шектән РєУ©РЅРґУ™С€ керсә, тишектән җәнҗал керә, РґРё. Т–У©Т»РґУ™ РґУ™ ирексездән үзенең арыш боламыгыдай җәелгән эленке-салынкы гәүдәсен РєТЇР·РґУ™РЅ кичереп сыкрап РєСѓР№РґС‹. Теле РґУ™ үзенә буйсынмады.

– Чәчен тар толым итеп үрегез, бу өтермә түгел, иштәбәйлекне ташларга вакыт, – дип, зәһәрен куды.

Кәнизәкләр бер-берсенә карашып куйдылар: чәче дә бик килешле яшь бикәчнең, үзе дә…

– Авызыннан ис килмиме, ханның җене сөйми исле хатыннарны, – дип, Җөһдә янә һөҗүмгә күчте.

Болай тугарылырга ярамаганны ул, билгеле, үзе дә бик яхшы белә, тик акылыннан битәр көнчелек баш иде аңа бу мизгелдә. Тәки күрше бүлмәгә кереп китте дә туйганчы елап күңелен бушатты. Шуннан соң гына тынычлангандай итте, вазифасына кереште.

РќРёР»У™СЂ генә кыландырмадылар Үрбәтне. РўТЇР·РґРµ, тынын РґР° чыгармады. Р?ТЈ соңыннан өстенә бер Р»У™РіУ™РЅ җылы СЃУ©С‚ койдылар РґР° авыз-борынын берничә тапкыр ниндидер татлы төнәтмә белән чайкаттылар. Яңадан тугандай булып калды Т®СЂР±У™С‚, С‚У™РЅРµ каз каурыедай җиңеләеп китте. РђТЈР° хәзер ашарга РґР°, СЌС‡У™СЂРіУ™ РґУ™ ярамый. Зөфаф кичендә РєРёСЏТЇ егете сыйласа гына, ризыктан авыз РёС‚У™СЂРіУ™ була. РђРЅРґР° РґР° күгәрчен томшыгына эләгерлек микъдарда гына, тәненең татлылыгын аш-СЃСѓ РёСЃРµ басып РєРёС‚У™СЂРіУ™ тиеш түгел.

– Хан куштанлыкны ярата, шуны исеңдә тот, – дип, соңгы киңәшен җиткерде Җөһдә.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™, мөселман өммәтендәге кеше буларак, СЃУ©РЅРЅУ™С‚ кагыйдәләрен С‚У©РіУ™Р» ТЇС‚У™ТЇ фарыз. Шулай РґР° Р±РёРє хикмәтле С…У™Р» килеп чыга Р±РёС‚ әле РјРѕРЅРґР°. Р?лһам ханга каршы Казан-йортка СЏСѓ чабып, беренче тапкыр тәхеткә утырганда РґР° Р?ван патша фатихасы белән Нугай Р±У™Рє токымы кызы Т–У©Т»РґУ™РіУ™ У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ РёРґРµ. РЈР» чагында РґР° олуг кенәз аны буйдак хәлендә тәхеткә якын Т—РёР±У™СЂРјУ™РґРµ. Хәзер РґУ™, икенче тапкыр хан дәрәҗәсенә ирешкәндә РґУ™, СѓР» РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ тагын яшь хатын куены аша уздырды. Абынмасын-сөртенмәсен өченгә ТЇР·Рµ РєРёСЂУ™Рє санаган ышанычлы чараларны РєТЇСЂТЇРµ, ахры.

Үрбәткә куштанланырга туры килмәде. Р?хтимал, күзләрен уйнаткалап алган булыр РёРґРµ, Р»У™РєРёРЅ хан, РєРёСЏТЇ егете сыйфатында аның янына кергәч, ризык өстәленә таба борылып та карамады.

– Ханбикәне әзерләгез, – дип әмер бирде түшәкче тәтәләргә.

Тегеләр, балга кунган шөпшәләр кебек, Үрбәтне әйләндереп алдылар.

– Сез азат, бикәчләр, үзебезне генә калдырыгыз! – дип, үз чиратында яшь кәләш тә әмерен җиткерде.

Бикәчләр аптырашты. Гомергә булмаган С…У™Р» ләбаса Р±Сѓ, ханбикә ТЇР·Рµ чишенә димени?! Беләзек-балдаклары гына РєТЇРїРјРµ! Алка, чулпы… У? СѓР» катлы-катлы затлы киемнәр!

– Р?шеткәнсездер Р±РёС‚? – РґРёРї түземсезләнде Т®СЂР±У™С‚. – Чукрак түгелсездер, С€У™С‚.

Ниһаять, кияү белән кәләш үзләре генә калды.

– Мөхәммәдәмин, исән-сау гына йөрисеңме, бик сагынып көттем мин бу көнне, – диде Үрбәт, керфекләрен идәнгә чәнчеп кенә, – әйдә, мөселманнарча, үзебезчә күрешик, без никахлы ич инде хәзер.

Үрбәт үзенә бер нәзакәтлелек белән йөзен ачыбрак куйды да иренә ике кулын сузды. Куллары йомшак вә кайнар иде. Ниндидер сихри көч бар иде бу кулларда. Мөхәммәдәмин әллә нишләп китте, тәне уянды, хатынының йөзенә күтәрелеп бакты. Бу аның Үрбәтне ачык килеш беренче тапкыр күрүе иде. Кара, нинди гүзәл икән аның яшь кәләше! Шомырттай кара күзләре, тулы алсу иреннәре, кабарыбрак торган алма бите, сызылып киткән нәзек кашлары, йомры ияге күңелне вәсвәсәләндереп, үзенә тартып тора. Чибәрлеге өстенә гаҗәеп нурлы иде аның йөзе. Җанга ягымлы. Килеш-килбәте, буй-сыны да төз, ыспай.

Мөхәммәдәмин хәтта берара тәҗрибәсез яшь мәгъшуктай югалып калды. Ул – моңа кадәр дә ике тапкыр өйләнгән, өстәвенә җарияләр тоткан, күпне күргән ир-егет. Утыз өч ел яшәп, аның күңелен бер күз сирпеп карау белән әсир иткән затның моңарчы булганы юк иде.

– Мөхәммәдәмин, бераз гына түз, җанашым, утларны сүндерәм дә сине үзем чишендерәм, – дип гөлдердәде хатын. – Син каршы түгелсеңдер бит?

– Юк, – диде Мөхәммәдәмин, тыңлаучан баладай, – каршы түгел… Аннан соң, малайларча җитезлек белән кабалана-кабалана, утларны үзе сүндерде.

Т®СЂР±У™С‚ ТЇР·Рµ РґУ™ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ хәлендә РёРґРµ. Чын-чынлап гашыйк булу өчен мәһабәтлек, чибәрлек кенә РґУ™ җитми Р±РёС‚ әле СѓР». Ямьсез кешеләр РґУ™ мәхәббәтле була, аларны РґР° яраталар. РњРѕРЅС‹ТЈ өчен кешедә, мөгаен, СЃРёРЅРµТЈ генә Р№У©СЂУ™РіРµТЈРЅРµ алгысыта, СЃРёРЅРµТЈ күңелеңне генә кузгата торган ниндидер бары тик СЃРёТЈР° гына аталган Т—РёСЂСЃТЇ зарурдыр. У? СѓР» бар РёРґРµ. Т®СЂР±У™С‚ РёТЈ элек шуны абайлап алды. РђРЅС‹ дулкынланырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ иткән Р±Сѓ тылсым-Т—РёСЂСЃТЇ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ кырыс ияген урталай бүлеп сузылган Т—У©Р№ РёРґРµ. РЇСЂР° – батырлык билгесе. РЇСЂР° РёСЏСЃРµ егет дала кызларының хыялы РёРґРµ. РљТЇСЂ РёРЅРґРµ, Ходай аны үзенә насыйп СЏСЂС‹ белән кавыштырды лабаса! ТєРёС‡ уйламаган Т—РёСЂРґУ™РЅ ишелеп төшкән бәхет РёС‡ Р±Сѓ! Озын гомерле генә була күрсен, Ходаем.

Ханнар никахы, гадәттә, РёСЃУ™Рї-хисапка, СЃУ™СЏСЃУ™С‚ мәнфәгатьләренә корыла. РњУ™С…У™Р±Р±У™С‚ РјРµТЈРЅУ™РЅ берәүгә генә тәтидер тәтесә РґУ™. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ РґУ™ У™РЅУ™ шундый СЃРёСЂУ™Рє бәхет елмайды. У?йтерең бармы, ак шайтан булып чыкты Т®СЂР±У™С‚ атлы ханбикә, үзенә каратты С‚У™РєРё, мәхәббәте белән чорнап алды.

Р?РєРµ Р№У©СЂУ™Рє бер дулкында тибә башлады. Барысы РґР° онытылды: Р?лһам РґР°, Р?ван РґР°, РіТЇР·У™Р» Серафима РґР°, хәтта Казан тәхете дә…

– Мин синең теләсә нинди әмереңне үтәргә әзер, әйт кенә, – дип пышылдады Мөхәммәдәмин.

– Син – хан, җанашым, әмер бирүче дә син, – дип, Үрбәт иренең күкрәгенә сыенды.

– Нигә без элегрәк кавышмадык икән, күпме вакыт синсез үткән, – диде Мөхәммәдәмин. – Моның өчен олуг кенәзгә мәңгегә бурычлымын.

– Безне Тәңре кавыштырды, – диде Үрбәт, ире белән килешмичә, – бел, насыйплар никахы иң элек күктә укыла, алар шуннан соң гына табышалар.


* * *

Алар өч көн вә өч төн бергә булдылар, барыбер яратышып, сөешеп туймадылар.

– Миңа башка берәү дә кирәкми, – диде Мөхәммәдәмин.

– Алай димә, синең миннән башка да ике җәмәгатең бар…

– Мин сине генә яратам.

– Күк төймәм синең кулыңда димәкчесең, алайса, – дип елмайды Үрбәт.

– У? РЅРёРЅРґРё РєТЇРє С‚У©Р№РјУ™ СѓР», беренче ишетүем? – РґРёРї, кашларын җыерды РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ.

– Бер С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ булган, имеш, – РґРёРї СЃУ©Р№Р»У™Рї китте Т®СЂР±У™С‚. – Хатыннарының кемне ныграк яратуын беләселәре РєРёР»У™ РёРєУ™РЅ. «Кайсыбызны РєТЇР±СЂУ™Рє яратасың, У™Р№С‚, безне тынычландыр», – РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂ. «Базардан кайткач әйтермен», – РґРёРіУ™РЅ Р±Сѓ. У? базардан РґТЇСЂС‚ хатынына РґР° Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂ алып кайткан. Берсенә, аулакта гына яшереп, РєТЇРє С‚У©Р№РјУ™ тоттырган. «Менә СЃРёТЈР° С‚У©Р№РјУ™, тегеләрнең барыннан РґР° артык яратканым өчен Р±РёСЂУ™Рј РјРѕРЅС‹, берсенә РґУ™ күрсәтмә», – РґРёРіУ™РЅ. РЎУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ, карт төлке, һәрберсенә тоттырган шундый РєТЇРє С‚У©Р№РјУ™РЅРµ. «Кемне РєТЇР±СЂУ™Рє яратасың?В» – РґРёРї сораганда, С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ: «Күк С‚У©Р№РјУ™Рј кемдәдер, күңелем минем шундадыр», – РґРёРї җавап Р±РёСЂУ™, РґРё. Хатыннары сөенешеп туя алмыйлар, имеш.

– Бу әкиятеңне башка бервакытта да сөйләмә, – диде Мөхәммәдәмин, – мин уен-муенны яратмыйм.

– Башка ишетмәссең, ханым, барысы да синеңчә булыр.


* * *

Михаил Кляпик юлга алданрак кузгалды. Олуг кенәз боерыгы буенча, СѓР» РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ тәхеткә утыртырга, шул тамашаны оештырырга тиеш РёРґРµ. Аргамаклары С€У™Рї, сагы ышанычлы. Бер Т—РёСЂРґУ™ тоткарлык кичермәде. Казанга килеп Т—РёС‚У™СЂРіУ™ кырык-илле чакрымнар калгач кына, Р—У©СЏ тирәсендә, РєУ©РЅ бозылып, бераз кәефен Т—РёР±У™СЂРґРµ. Р?ркенләп кенә әбәтләп алганнар РёРґРµ. Атларына РґР° СЏР» бирделәр. РљУ©СЂ, чыдам елгырларга әлеге ара төкерек кенә, бер ыргымда калада булачакбыз, РґРёРї күңеленә беркетеп куйган РёРґРµ илче.

РўРёРє адәм әйткән түгел, алла боерган У©СЃРєУ™ чыга шул. Р?скәртмәстән генә офыкны томан шикелле аксыл болыт каплап алды.

Озак та тормый, атбашы илче каретасының тәрәзәсен какты.

– Хөрмәтле кенәз әфәнде, көннең рәте китеп тора, әллә тукталып торабызмы, адашуыбыз ихтимал, – дип хәбәр салды.

– Юлыңда бул, таң атканчы без Казанда булырга тиеш, – дип кырт кисте Кляпик.

У? җилгә әмерең бармы РґР° СЋРєРјС‹, тәмам тышавыннан ычкынды. У?йтерсең Р»У™ РєТЇРєРЅРµТЈ төбен алып ташладылар. Котыра буран. Февральнең энәле бөртекләре, ай-һай, кансыз РёРєУ™РЅ: аяусыз рәвештә битне чәнчиләр, сагыз булып сакал-мыекларга, кашларга сыланалар. Карета эчендәгеләрнең генә буранда гаме СЋРє. У?мер бирелгән, үтәгез, СЏРЅУ™СЃРµ.

Алар РёРєУ™ТЇ: илче Михаил Кляпик Т»У™Рј Р?ван Телешев. Лакей әледән-әле эчемлек-кабымлыклар С‚У™РєСЉРґРёРј итеп тора, олы С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂРЅРµ кызмача хәлендә тота.

В«Р?РєРµ чабата бер кием», РґРёРіУ™РЅ әйтем бар татарларда, – РґРёРї тезеп китте РґСЊСЏРє, – олуг кенәз Габделлатыйф урынына тәхеткә туганы РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ утыртып хата ясамадымы РёРєУ™РЅ, илче У™С„У™РЅРґРµ, ничек уйлыйсың?

Кляпик, ничек патшаның карарын шик астына алырга җөрьәт итәсең дигәндәй, йөзен чытып, ризасызлыгын белдерде. Ләкин бу ясалма кылану гына иде. Чөнки Телешев – олуг кенәзнең ышанычлы заты, моны бөтен сарай белә. Чыгышы буенча да калышмый, бик хөрмәтле ырудан. Кляпикның үзе кебек үк кенәз титулын йөртә. Казан ханлыгын, кешеләрен аннан да яхшырак белүчене башка таба алмыйсың.

Габделлатыйфны кенәз Звенигородский тәхеттән төшерде. У? кара эше Телешевка калды. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, Р±Сѓ чит РјУ™РјР»У™РєУ™С‚ хәлләренә тыкшыну лабаса! РђСѓСЂРѕРїР°, Балтыйк Р±СѓРµ илләре, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ Литвадан РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™ тора.

Олуг кенәз Р?ванны беренче чиратта Литва белән булган мөнәсәбәтләрнең торышы кызыксындыра РґР°, борчый РґР° РёРґРµ. Борчый, С‡У©РЅРєРё Литва – Р У™СЃУ™Р№РЅРµ дошман күрүче көчле РґУ™ТЇР»У™С‚. Алар РёРєУ™ТЇ РёРґРµ. Шөкер, Алтын РЈСЂРґР° СЏС€У™ТЇРґУ™РЅ туктады, вак-вак ханлыкларга бүлгәләнде. Р›У™РєРёРЅ Литва хәзерге көчендә булганда, СѓР» ханлыклар, аның белән СЃТЇР· куешып, РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµ Р±РёРє авыр хәлләргә дучар РёС‚У™СЂРіУ™ РґУ™ РјУ©РјРєРёРЅРЅУ™СЂ.

Шуларны РёСЃРєУ™ алып, олуг кенәз 1492 елда Нарвага каршы яктагы Кыз тавы РґРёРіУ™РЅ Т—РёСЂРґУ™ РєРёСЂРјУ™РЅ-крепостька нигез салды, аны ТЇР· исеме белән Р?вангород РґРёРї атады. Нәтиҗәдә Ливон немецлары Р У™СЃУ™Р№ белән СѓРЅ елга солых төзергә теләк белдерделәр. Р?ван РёРєРµ куллап СЂРёР·Р° булды. Р§У©РЅРєРё немецлар Литваны көндәшләре РґРёРї саныйлар, үзара гел ызгышып торалар.

Р›У™РєРёРЅ, көтмәгәндә, алманнар белән ара бозылып китте. Солыхка РєСѓР» куелып, берничә ай үттеме-СЋРєРјС‹, Ревель каласында бер рәсәйле адәмне бөтен халык алдында тере килеш учакта яндырдылар. Чыгырыннан чыккан Р?ван кала магистрын РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ тотып Р±РёСЂТЇРЅРµ таләп итте. Тыңламадылар. РЁСѓТЈР° ТЇС‡ итеп, СѓР» Новгородта сату итүче ганзилы СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРЅРµ кулга алырга боерды. Алар кырык тугыз кеше РёРґРµ.

Бу вакыйга Алман җирендә җәнҗал куптарды. РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ илчеләре РґУ™ килде. Р?ван ташламага бармады. РЁСѓРЅС‹ТЈ белән Р·СѓСЂ хата ясады. Р§У©РЅРєРё Ганзи СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ Р У™СЃУ™Р№РґУ™ Р±РёРє кирәкле тауарлар белән сату РёС‚У™Р»У™СЂ, казнага РєТЇРї керем Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ РёРґРµ.

РђРЅС‹ барыбер СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРЅРµ азат РёС‚У™СЂРіУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ иттеләр. РўРёРє СѓР» чакта ганзилыларның бер ише вафат РёРґРµ РёРЅРґРµ, сәламәтлекләре какшау сәбәпле, исәннәренең РґУ™ шактые юлда үлде. Мал-мөлкәтләрен РґУ™ бирмәделәр. У? теге учакта яндырган урыс кешесе җинаятьче булып чыкты. Баксаң, хак җәзасын гына алган РёРєУ™РЅ, явыз.

Шул рәвешле, бик күптәннән килгән, теләсә нинди киеренке шартларда да сүнеп калмаган эшлекле сәүдә мөнәсәбәтләре үсешенә киртә куелды.

Р?ван РђСѓСЂРѕРїР° белән шаярырга ярамаганны аңлады аңлавын, Р»У™РєРёРЅ СЃРѕТЈ РёРґРµ РёРЅРґРµ. Англия РґУ™, Франция РґУ™ аякларында нык басып торалар. Хәтта Р?спания РґУ™, гарәпләрдән арынгач, сүзен бастырып У™Р№С‚У™ башлады. У?ле Р±РёС‚ Бакчасарай РґР° С‚У™СЂС‚У™РіУ™ тибеп маташа. РЇРЅУ™СЃРµ, Р±Сѓ – законлы Габделлатыйф ханны бер сәбәпсез, РєУ©С‡ кулланып, урыныннан алып ташлау.

Менә шундый авыр очракларда кирәк тә инде Телешев ише карт төлкеләр.

– Судан ничек РєРѕСЂС‹ чыгарга, юлын РєТЇСЂСЃУ™С‚, – РґРёРї мөрәҗәгать итте Р°ТЈР° Р?ван СѓР» чакта РґР°.

– Казан белән рәсми килешү төзү мәгъкуль булыр, минемчә, – диде кенәз, уйланып та тормыйча, әйтерсең лә кемдер аны алдан әзерләп куйган иде. – Бу безнең гамәлләргә, соңлабрак булса да, кануни төс бирәчәк. Кырым дулап әллә нәрсә кыра алмас, Литва күтәрелмәсен.

– Ауропасы да бар әле…

– Ауропага Казан ханлыгының хаҗәте бармы-СЋРєРјС‹, анысы караңгы, У™РјРјР° РґУ™ Р»У™РєРёРЅ безнең өчен Р±РёРє әһәмиятле. Казанны СѓС‡ төбендә тоту – бөтен Р?дел буен, РЎРёР±РёСЂРёСЏРЅРµ Р№У©РіУ™РЅР»У™ТЇ РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· СѓР».

– Бу эшне үз кулыңа ал, бүгеннән үк юлга чык, – диде олуг кенәз.

Менә шулай дөрләп китәргә торган учак кабынмыйча калды. Тиздән Казанда баш карачы Кәлимәт җитәкчелегендә Мәскәү яклы хөкүмәт оешты, килешү үз көченә керде.

Кляпик, билгеле, болардан бик яхшы хәбәрдар. Телешев бу юлы да бер дә юкка гына аңа иярмәде, бер-бер яшерен шөгыле бардыр, мөгаен. Кыскасы, бу адәм белән каберең якын булмасын. Күрәсең, әлеге килде-китте сүзләре белән аның серен алмакчы. Алмый тор әле. Син тимер булсаң, мин – күмер.

– Мөхәммәдәмингә улына караган кебек карый олуг кенәз, ышана. Хан безнең сүздән чыкмас…

– Поганый татарин, СЏРєРѕ СЃ его взяти, – РґРёРґРµ Телешев, бүртенгән иреннәрен ямьшәйтеп. Лакей С‚У™РєСЉРґРёРј иткән шәрабны бер йотым эчеп РєСѓР№РґС‹ РґР° сүзен дәвам итте: – Алар утка пычак ташлауны Р·СѓСЂ РіУ©РЅР°Т»РєР° саныйлар, РєРѕС€-кортка тимиләр, Т—РёСЂРіУ™ СЃУ©С‚ С‚ТЇРєРјРёР»У™СЂ, авызга капкан ризыкны төкермиләр… У?РјРјР° кешеләрне үтерүне, мәмләкәтләрне тар-мар РёС‚ТЇРЅРµ бернәрсә урынына РґР° РєТЇСЂРјРёР»У™СЂ, күңел ачуга гына исәплиләр.

Телешев, үзеннән-үзе канәгать булган хәлдә, мунчаладай салынып төшкән сирәк төкле сакалын сыпырып куйды. Шул чагында бармакларындагы асыл кашлы йөзекләре ялтыр-йолтыр җемелдәшеп китте. Купшылыкны ярата иде ул. Бармаклары гына түгел, муены да зиннәтле тәтиләргә уралган иде.

– Күрәм, Папа Р?ннокентий IV РЅРµТЈ илчесе монах Р?оанн Карпинның сәяхәтнамәсен энәсеннән җебенә кадәр үзләштергәнсең, кенәз, – РґРёРї, Кляпик та белдеклелеген күрсәтергә ашыкты. – РђРЅРґР°, дөрес, С‚У™ТЇРіРµ татарлар турында, монголлар белән килгән татарлар турында СЃТЇР· бара, С‡У©РЅРєРё монах, ханның Ауропага мөнәсәбәтле ниятләрен ачыклау өчен, 1246 елда җибәрелә. РђТЈР° кадәр Батый РђСѓСЂРѕРїР° анакайны дер селкетеп ала. Венгрияне, Польшаны, Далмацияне пыран-заран китереп, У?РґСЂУ™РЅ диңгезгә чыга. Хан бөтен Ауропаны яулап алган булыр РёРґРµ, ихтимал, тегеләрнең бәхете Т—РёТЈУ™, Батый Монголия империясенең баш хакиме Т®РіУ™РґУ™Р№РЅРµТЈ вафаты турында С…У™Р±У™СЂ ала, гаскәрен Р?дел буена кайтарырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була.

– У?Р№Рµ, ауропалылар асларына Т—РёР±У™СЂУ™ СѓР» вакытта, – РґРёРї, авызын РёР»У™РєС‚У™Р№ ерды Телешев. – Фәкать Франция короле Людовик кына, Ходайның рәхмәтенә өмет итеп, кылычын һәрдаим кайрап тора.

– Шуңа РєТЇСЂУ™ аны Р?Р·РіРµ Людовик РґРёРї Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ РґУ™. Аннан болай Р?оанн Карпин татарларның Р±РёРє РєТЇРї яхшы сыйфатларын РґР° санап ТЇС‚У™. «Татарларда Р·РёРЅР° кылу, азгынлык үлем җәзасы белән хөкем ителә, – РґРёРї СЏР·Р° илче монах. – Йозак кулланмыйлар, алар телендә СѓР» СЃТЇР· РіРѕРјСѓРјУ™РЅ СЋРє. Т®Р·Р»У™СЂРµ куркак, С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂРЅРµ С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚У™Р»У™СЂ, эчкәндә РґУ™ талашмыйлар, хатын-кызларга карата Р±РёРє тыйнаклар, сүгенүне җаннары СЃУ©Р№РјРё, эссене РґУ™, салкынны РґР°, ачлыкны РґР° Р·СѓСЂ түземлелек белән кичерәләр, бер-берләренә ярдәмчел…»

– Җитәр, кенәз, Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ косасы РєРёР»У™ башлады РёРЅРґРµ, – РґРёРї бүлде әңгәмәдәшен Телешев, – татарларның элеккеләре РґУ™, хәзергеләре РґУ™ шул бер чыбыктан куылган вәхшиләр РёРЅРґРµ алар. Р?ТЈ яхшы татар – үле татар. Безнең олуг максатыбыз шуннан гыйбарәт. У? дипломатия, илчелек, вәкиллек – бүгенге вазгыятьнең вакытлы уеннары гына, дөресрәге, РєТЇР· Р±СѓСЏСѓ.

Чынлап сөйлиме, шаярта гынамы Р±Сѓ? ТєРёС‡ аңламассың, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹ Кляпик. У? ТЇР·Рµ итагатьлек белән башын РёРґРµ. Лакейга РґР° ым какты. Тегесе шәраб тулы бәллүр бокалларны хуҗаларына СЃСѓР·РґС‹.

Эчеп куйдылар. Беразга гына тынлык урнашты. Тышта буран чын-чынлап котырына башлаган иде, ахры, карета тәрәзәләренә туктаусыз лып та лып итеп кар бәрә. Ач бүре тавышлары чыгарып, җил уйный. Түрәләрнең генә хәбәрләрендә дә юк. Шәраб тәмам телләрен ачты.

– Хан куярга түгел, Казан ханлыгын Рәсәйгә кушарга кирәк, – дип, янә кызарынып-бүртенеп чыкты дьяк.

– Эш шуңа бара ич инде, – диде Кляпик бастырып кына, – күреп торасың ич, Казан-йортта Мәскәү сүзе сүз, бездән башка кыл да кыймылдамый. Татарларда «Сабырсызның эше тамырсыз» дигән әйбәт әйтем бар, түзик, атакайдан алдан мич башына менмик. Егылып, борынны канатуыбыз бар.

Телешев гаҗәпсенебрәк каш астыннан гына илчегә күз атып торды.

– Күрәм, ошбу сәяхәткә бик нык әзерләнгәнсең, кенәз,– дип хуплады аны дьяк.

– Олуг кенәзгә имтихан тотарга туры килде.

– У?Р№Рµ, олуг кенәз Р У™СЃУ™Р№ өчен Р±РёРє РєТЇРї РєТЇСЂРєУ™Рј гамәлләр кылды, – РґРёРґРµ Телешев, – кызганыч, картайды. Казан кулдан ычкынмагае.

У?ТЈРіУ™РјУ™ бүленде. Баш сакчы С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ килде.

– Мөхтәрәм илче галиҗәнаплары, юлга көрт салды, барып булмый, кешеләр хәлдән тайды. Җитмәсә, бер атыбыз аягын сындырды. Ни боерасыз?

– Атны татарларга бирегез, тыгынсыннар, колакларын кисеп алырга гына онытмагыз, ха-ха-ха, – дип, тешләрен ыржайтты исерек Телешев. Бу аның мөселманнарны колак күрсәтеп мыскыл итү гадәтенә ишарә иде булса кирәк. Колак дигәндә, урыслар, билгеле, дуңгызны күз уңында тоталар.

– Дөрестән дә, җил чәчеп, давыл ургангаракка охшап тора әле бу, – диде Кляпик ризасыз гына.

– Это злой рок, милейший Михаил Андреевич, – диде дьяк, – бел, бүген дус, иртәгә дошман.

Бу Мөхәммәдәмингә турыдан-туры пычрак ату иде. Шуңа күрә Кляпик үзен үзе тотып кала алмады:

– Не каркайте, князь! – дип кычкырды, – это холопьи слова, хан достоин уважения.

РўУ©РЅРЅРµ кыр уртасында уздырдылар. У? аксак атның йөрәгенә С…У™РЅТ—У™СЂ батырдылар РґР° үләксәсен кыргый җанварларга ташладылар, татарлар турында оныттылар, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.


* * *

1502 елның март ае казанлыларга якты, нурлы һәм мәрхәмәтле көннәр бүләк итте. Гарасат тынды, бураннар утырды, яшь кәләшләр елмаюы белән җиһан йөзен ачты. Мөхәммәдәмин моңа чаклы көннәрнең ниндилегенә игътибар итми иде. Яңгырмы, буранмы, зилзиләме – барасы җиренә бара, кайтасы җиреннән кайта. Кылган гамәлләрен дә көн торышына бәйләмәде. Безгә дөнья кармазин дип, һәрнәрсәгә үзенә хас ал төс аша карап яшәде. Кирәгеннән артык борчылмады, очынып шатланмады, һәр гамәле бизмәнгә салынган иде.

Бала вакытта Казансу елгасы ярыннан суга карап утырырга ярата иде ул. Су беренче карашка гына тоташ дәрья кебек күренә. Дикъкать беләнрәк күзәтсәң, бу дәрьяда биниһая күп төсләргә тап буласың. Сай урында ачык төс хөкем сөрә, монда аклык бик мулдан. Эчкә таба зәңгәрлек көчәя, ә тора-бара ул сиздермичә генә куе яшел төскә керә.

РўУ©СЃР»У™СЂ белән бергә елга ТЇР·Рµ РґУ™ кырыкмаса-кырык рәвеш ала. У?ле тынып кала, әле тегермән куласасыдай бөтерелеп РєСѓСЏ, әле кайный-кайный ургылып РєРёС‚У™.

Малайларның боларда гаме СЋРє, алар, ханзадәне көнләштереп, узыша-узыша, рәхәтләнеп, СЃСѓ коеналар. РђРЅС‹ТЈ РґР° калышасы килми, әлбәттә. Аталыгына[5 - Аталык – тәрбияче.]: «Минем СЃСѓ керәсем РєРёР»У™В», – РґРёРї, әле ТЇРїРєУ™Р»У™Рї шыңшый, әле ялына, әле РєТЇР· яшьләрен С‚ТЇРіУ™-С‚ТЇРіУ™ елый. У? тәрбиячесе башын гына чайкый: ярамый!

– Ник ярамый? – дип сорый Мөхәммәдәмин.

– Син хан улы! Ханнарны теләк түгел, кирәк йөртә, – дип, авызын каплый аталык.

Малай чагында У™РЅУ™ шулай туйганчы СЃСѓ РґР° коена алмады РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ. Яшьли ятим калды, Р±РёРє РёСЂС‚У™ С‚У™СЂС‚У™ арасына керде. РЎУ™СЏСЃУ™С‚ зилзиләләрен РґУ™ татыды. Ахыр чиктә олуг кенәз Р?ван Васильевич кулына килеп эләкте. РђРЅС‹ТЈ ышанычына керү өчен РґУ™, ару гына суган СЃСѓС‹ СЌС‡У™СЂРіУ™ туры килде. Р§У©РЅРєРё Р У™СЃУ™Р№РЅРµТЈ ТЇР· боярлары РґР° әлеге мәнфәгатьләрдә чәчләре белән Т—РёСЂ себерергә әзер иделәр. Бик сирәкләренә генә тәхет залының ишеген ачып керү насыйп булды. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ РёСЃУ™ СЋР» һәрвакыт ачык РёРґРµ. РњУ™СЃРєУ™ТЇ түрәләрен шаккатырып, Р?ван аны, уналтысы РґР° тулмаган үсмер ханзадәне, Литва орышында катнашучы урыс гаскәрләренең баш воеводасы итеп билгеләде. Билгеле, СѓР» гаскәр белән турыдан-туры идарә итмәде, тик барыбер РґУ™СЂУ™Т—У™СЃРµ Р·СѓСЂ РёРґРµ.

У?Р№Рµ, РёСЃРєУ™ алырдай хатирәләре РєТЇРї. РќРё С…РёРєРјУ™С‚, СѓР» аларны яшь кәләшенә мөнәсәбәтле рәвештә тәгаенли. У?йтик, бала чагыннан нәзер булып калган РєУ©Р№РјУ™РґУ™ Р№У©СЂТЇ турындагы хыялын СѓР» фәкать Т®СЂР±У™С‚ ханбикә белән генә РєТЇР· алдына китерә.

РЁСѓР» СѓРє вакытта Р±Сѓ хәлгә ачуы РґР° РєРёР»У™. У?ле РґУ™, ТЇР· уйларын ТЇР·Рµ ошатмыйча, кашларын җыерып РєСѓР№РґС‹. Йа РҐРѕРґР°, кайчаннан бирле хатын колына әверелде СЃРѕТЈ әле СѓР»? Авыру елатыр, гыйшык сайлатыр, РґРё.

Т®СЂР±У™С‚ турында уйлау РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ бетмәс-С‚У©РєУ™РЅРјУ™СЃ Р»У™Р·Р·У™С‚ РІУ™ шатлык китерә РёРґРµ. Гадәттә, РёСЂ-ат балдызларына гыйшык тота. У? СѓР» җиңгәсеннән күзен ала алмый. Т®СЂР±У™С‚ – сөеп туймаслык хатын. Назлый башласа, балавыздай эреп РєРёС‚У™СЃРµТЈ.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ хатирәләре шушы урында өзелде. Р?дарәче бахшы:

– Урыс калгае Келәпик җәнаплары килде, – дип аваз салды.

– Чакыр, керсен, – диде Мөхәммәдәмин.

Казанда урыс илчесе үзен бик ипле тота иде, борынын күтәрми. Олуг кенәз шулай кушкан иде, күрәсең. Бигрәк тә рәсми очрашулар вакытында, күпләп халык җыелган урыннарда ханны зурлый, ихтирамын күрсәтә. Хәер, бу хакта баш вату иртәрәк әле. Ник дисәң, Мөхәммәдәминне тәхеткә утырту тантанасы җомга көнне булачак. Барысы да, шул исәптән Кляпик үзе дә, әлеге мәшәкатьләргә бәйле эшләр белән мәшгуль.

Калгай, дөрестән дә, сарайга шушы мәсьәлә буенча килгән иде. Мәскәү мәнфәгатьләренә зыян китерердәй гамәл кылып куймасыннар дип шикләнә иде, ахры, ул.

– Бураш сәеднең багышлама нотыгын тагын бер мәртәбә күздән үткәрергә иде, – диде Кляпик, керә-керешкә. – Тәрҗемәсе төп нөсхәгә туры килә микән – шуны ачыклыйсы иде. Ышанычлы кешеме ул Бураш?

Мөхәммәдәмин, көлеп җибәрмәс өчен, сакалын сыпыргандай итенде. Чөнки калгай ул нотыкны көнгә ике-өч тапкыр карап чыга. Яттан беләдер инде, шәт.

– Кәлимәт морза урысчаны да, татарчаны да су кебек эчә, аның фикере нинди соң? – дип сорады Мөхәммәдәмин.—Бураш сәедкә нотыкны язуда булышучы да ул бит.

– Бураш сәед астыртын кешегә охшаган. Күңелем ятмый минем андыйларга, – диде Кляпик, киреләнеп.

– Юкка борчыласың, кенәз, Бураш Диния нәзарәтен дистә елдан бирле кулында тота инде. Ышанычсыз булса, Кәлимәт әллә кайчан бер-бер җаен табып алыштырткан булыр иде,– дип, Мөхәммәдәмин бу нигезсез әңгәмәгә нокта куйды.

Р?лче ханның искәрмәсен шәрехләп тормады, корыган чыршы кәүсәседәй С‚У©Р· РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ генә СЏРє-СЏРєРєР° авышып-авышып алды.

Кәлимәт – чын РњУ™СЃРєУ™ТЇ тарафдары. РЈР» РґР° менә СѓРЅ ел РёРЅРґРµ олуг кенәзгә намус белән хезмәт итеп РєРёР»У™. Казан-йортта Р?ван ТЇР· сәясәтен башлыча эттәй тугрылыклы шушы кешесе аша үткәрә. Ханнар алышынып тора, У™ СѓР» һаман ТЇР· урынында – баш карачы, С…У©РєТЇРјУ™С‚ җитәкчесе. Габделлатыйфның тырнагы астындагы керне РґУ™ РёТЈ беренчеләрдән СѓР» күреп алды. Гадәттәгечә, РЅУ™РєСЉ вакытында. Хан, ТЇР·Рµ РґУ™ СЃРёР·РјУ™СЃС‚У™РЅ, тәхеттән РєРѕС€ җитезлеге белән туп-туры РђРє РєТЇР» тоткынлыгына очып та төште. Кәлимәт – ханлыкның Р?блисе СѓР», Р°ТЈР° теш кайрау – үлем белән бер.

Кляпикның сүзе бетмәгән иде әле, юка иреннәре арасыннан сүзләрен сөзеп чыгарды:

– Хөрмәтле хан галиҗәнаплары, – диде ясалма кылану белән, – яшь кәләшегезне алай бик узындырмагыз, дәүләт эшләренә тыкшына дигән сүзләр йөри, сак булыгыз.

– Мөхтәрәм кенәзгә дөрес мәгълүмат Р±РёСЂРјУ™РіУ™РЅРЅУ™СЂ, – РґРёРї, ачуы аша елмайды РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, – мөселман бикәләренең дәүләте РґУ™, хөкүмәте РґУ™ – С…У™Р»У™Р» җефетләре. Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» алар ирләренә ярарга бурычлылар.

– Шулаен шулайдыр да, хан галиҗәнаплары, бикәгә Кәлимәтнең ни кирәге чыкты икән соң, алайса? – дип, турыга карап бакты илче, – ул аны сарайга чакырткан.

Мөхәммәдәминнең чырае качты. Чыннан да, ни хаҗәте төшкән икән ханбикәнең ул йон бүксәсенә? Моны иң элек хан белергә тиеш иде, Кляпик түгел!


* * *

Кәлимәт үзе дә аптырашта иде. Моңарчы бикәләрнең аңа эше төшкәне булмады. Һәрхәлдә, йомышларын хан аша гына җиткерәләр иде. Бер ханбикәнең дә үзенә турыдан-туры мөрәҗәгать иткәнен хәтерләми. Тик бикәгә каршы да килә алмыйсың. Чөнки бикә – шулай ук рәсми шәхес, хан хатыны.

Үрбәт, дөрестән дә, баш карачыны рәсми төстә кабул итте. Янында Мансур карачы белән Тимбай бахшы да бар иде.

Кәлимәт бүлмәгә туп шикелле тәгәрәп килеп керде. Аркылысы-буе бер. Мөхәммәдәмин әйтмешли, нәкъ йон бүксәсе. Үзе елмайган атлы, әмма күзләрендә – аптыраш.

– Хөрмәтле бикәм, ни боерас-сы-з, мин се-е-знең карамакта, – диде, тотлыга-тотлыга. Сарай даирәсендә бер-береңә берлек затта мөрәҗәгать итү гадәте яши. Ләкин баш карачы ханбикәгә син дип дәшәргә кыймады, этелә-төртелә булса да, телен бозарга мәҗбүр булды. Шулай да бүлмәдәгеләр бу үзгәрешкә игътибар итмәделәр. Күрәсең, сүзләре җитди иде.

– Хөрмәтле бикәбезне хан күтәрмәк йоласына караган кайбер нәрсәләр кызыксындыра, – диде Мансур карачы. Кемнең сүз башлавы алдан килешенгән иде, ахры. – Аерым алганда, Олуг Мөхәммәд киезгә менгәнме, келәмгәме – шуны ачыклыйсы иде.

– Алтын Урда чорында ханнарның барысын да тәгыймәткә, ягъни дә киезгә мендергәннәр, – диде Кәлимәт. Ул бу кагыйдәләрнең нечкәлекләрен бик яхшы белә иде.

– Мөхәммәдәмин ханны да киезгә менгерегез, – диде Үрбәт, әмер биргәндәй.

Кәлимәтнең күзләрендә янә аптырау билгеләре кабынып алды. Чөнки әлеге максатта диңгез аръягыннан бик зиннәтле келәм кайтартканнар иде инде.

– Хан күтәрмәк йоласы хәзер яңача оештырыла бит, – диде Кәлимәт, – искелеккә ябышып ятуны Мәскәү дә хуп күрми.

Соңгы җөмлә барысын да үз урынына утыртырга тиеш иде. Ләкин әлеге җөмлә бикәнең ачуын гына кабартты.

– Казан ханлыгына Олуг Мөхәммәд нигез салган, барысы да шул чордагыча башкарылсын, – диде ул.

– Тамашаның тәртибенә хөрмәтле хан галиҗәнаплары үзе генә үзгәреш кертә ала, – диде Кәлимәт. Баш карачының да үз сүзен сүз итәсе килә иде.

– Хан белән мәсьәләне үзем җайлармын, әмерне үтәгез! – дип, Үрбәт кабул итүнең тәмамлануын белдерде.

Кәлимәткә башын иеп чыгып китүдән гайре чара калмады.

Бүлмә эче тынып калды. Һәрберсе үз уенда иде. Мансур карачы бикәнең әлеге гамәлен хупласа да, аның барып чыгасына ышанып җитми. Ник дисәң, аныңча, Мөхәммәдәмин, буыны ныгып та җитмәгән килеш, урыс мохитендә тәрбияләнеп, татарлыгын, милли аңын җуя башлаган бер тискәре вә үзсүзле адәм иде. Мәскәү кубызы нинди көй уйнаса, шул көйгә биергә өйрәтелгән зат. Борынгы киез тәгыймәткә күтәреп кенә күзләре ачылмастыр, мөгаен. Ана сөте белән кермәгән тана сөте белән кермәс.


* * *

Мәчет эче шыгрым тулы. РњРѕРЅРґР° Казан-йортның РёТЈ күренекле шәхесләре җыелган. У?РјРёСЂР»У™СЂ, Р±У™РєР»У™СЂ, бахшылар, морзалар, тарханнар, угланнар… Күбесе – дәрәҗәле С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂ. Кайсы карачы, кайсы аталык, кайсы РёРјРёРґУ™С€. У?РјРјР° дәрәҗәлеләрнең РґУ™ дәрәҗәлеләре – РґРёРЅ әһелләре. Күпчелекне РґУ™ алар тәшкил РёС‚У™. У?РЅУ™ никадәр чалма! РљСѓР№ көтүеннән РєРёРј түгел.

Мәчетне бик матурлаганнар. Баш-башлары түгәрәкләнеп уелган озынча тәрәзәләрдә язгы кояш нурлары балкый. Бу нурлар балкышында стеналар, түшәмнәр белән бергә кешеләр дә алтыннан коелган кебек күренә.

Р?РґУ™РЅРіУ™ мамыктай йомшак калын-калын келәмнәр җәелгән. Кая карама, РєТЇР·Р»У™СЂ гүзәллек, зәвык, зиннәтлелек, муллык РІУ™ купшылык белән очраша.

Барысы да дулкынландыргыч мизгелләр кичерә. Шулай булмыйча, хан күтәрмәк тамашасына җыелдылар лабаса!

Менә ханлыкның Диния нәзарәте җитәкчесе мөфти Бураш сәед мөнбәр алдына килеп басты. Чәчәктән бал җыючы кортларның канат каккан тавышын да ишетерлек тынлык урнашты. Сәеднең тын алуы да сизелеп торды. Күрәсең, ул да дулкынлана иде. Эчке калтырануын басу өчен, тамагын да кыргалап алды. Аннан соң бизәкле кул таягына таянарак төшкән хәлдә дога укып, хөтбәсен башлады:

– Аллаһы Тәгаләнең рәхмәте белән, пәйгамбәребез РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ галәйһиссәлам васыятьләренә тугры калып, РјУ™С€Т»ТЇСЂ Казан йорты халыкларының ихтыяҗы РІУ™ теләген гамәлгә ашыру максатларында мәмләкәтебезгә баш кеше билгеләү – саваплы РґР°, игелекле РґУ™ бер РєТЇСЂРєУ™Рј гамәлдер. Баш кешене С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚ТЇ – Аллаһыны олылау РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· СѓР». Р§У©РЅРєРё баш кеше, СЏРіСЉРЅРё РґУ™ хан – РљТЇРєР»У™СЂ ихтыяҗын башкаручы зат. Бүгенге затыбыз РёСЃУ™ шанлы Чыңгызлар ыруыннан килүче Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ Р±РёРЅРµ РњУ™С…РјТЇРґУ™Рє Р±РёРЅРµ Р?Р±СЂР°Т»РёРј Р±РёРЅРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ булыр. Ходай Р°ТЈР° озын гомер бирсен, гадел РІУ™ шәрәфле гамәлләр насыйп итсен. РђРЅС‹ТЈ хакимлеге чорында Барча Казан Т—РёСЂРµ тыныч Т»У™Рј РјСѓР» тормыш кичерсен. РђРјРёРЅ!

– Амин! Амин! Амин! – дип кабатлады гавам сәеднең соңгы сүзен.

Мөхәммәдәмин ничек кенә кыю булып күренергә тырышмасын, бу сүзләр барыбер тәэсир итмичә калмады. Тез буыннары йомшарып китте. Сәед каршысына да авырлык белән генә килеп басты. Аннан ике-өч кенә адымда баш карачы, корылтай рәисе, тагын берничә мөхтәрәм бәк урын алды. Шунда ук алдан билгеләп куелган угланнар келәмгә турыпочмак рәвешендәге тәгыймәтне китереп җәйделәр. Ул алтынлы җепләр белән чигелгән, асылташлар белән бизәлгән иде.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ РєТЇР·Р»У™СЂРµ шул купшы киезгә килеп төртелде. Р”У™РіСЉРІР° тудырган тәгыймәт шушы РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ, алайса, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹. У?леге РјУ™СЃСЊУ™Р»У™ буенча РєРёС‡У™ РёСЂС‚У™РЅРіРµ якта СѓР» илче Кляпик белән С…У©РєТЇРјУ™С‚ башлыгы Кәлимәтне кабул иткән РёРґРµ.

– Хан, синең кебек заманыбызның укымышлы вә зыялы затына иске йолаларга ябышып яту ярамас, олуг кенәз Василий да, Ауропа да аңламас. Син монгол ханы түгел, татар ханы, – дип, иң элек илче үз фикерен белдерде.

– У?РіУ™СЂ тамаша вакытында ялгыштан киез ярылып китсә, адәм мәсхәрәсенә калуыбыз бар Р±РёС‚, – РґРёРї У©СЃС‚У™РґРµ баш карачы.

У? Т®СЂР±У™С‚ алардан РґР° алданрак җитешкән РёРґРµ. Бичәсенә, аның белән килештермичә, баш карачыны кабул РёС‚ТЇРµ өчен, Р±РёРє ачуы чыккан РёРґРµ РґУ™ сәбәбен белгәч СЃТЇРЅРґРµ тагын. РЎТЇРЅРјУ™РґРµ, СЋРє, киресенчә, хатыны көтелмәгән яктан ачылып китте.

– Хөрмәтле Мөхәммәдәмин хан, – диде ул рәсми мөнәсәбәттә, – Казан ханлыгына синең бабаң Олуг Мөхәммәд нигез салган, бөек дәүләтләр сафына бастырган. Син шул юлны дәвам иттерүче. Элекке дан, элекке шөһрәтне кайтаруны да Ходай сиңа язган дип беләм. Казан йорты әүвәлгечә бөтен тирә-якны куркытып, дер селкетеп торсын иде…

– Болары синең эш түгел инде, – диде Мөхәммәдәмин, бик үк каты бәрелмичәрәк кенә, – үз вазифаларымны ничек тә үзем үтәргә тырышырмын.

– Беләм, җанашым, беләм, – дип, хатын иренә килеп сарылды. – Сакалың шундый йомшак, күркәм синең, Мөхәммәдәмин, көннәр-төннәр буе сыйпаштырып утырсам да ялыкмас идем…

Хан хатынын кочагына тартып кертте.

– Син минем Аллам, – РґРёРї пышылдады бәхетле Р±РёС‡У™. – У? әлеге СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ оныт, СЏРјРµ, җанашым, РјРёРЅ шулай җилбәзәк бер РЅУ™РјУ™СЃС‚У™ РёРЅРґРµ, хатыннарның чәче генә озын Р±РёС‚ аларның, акыллары кыска…

Ай-һай, кыска акыллы кеше тарих төпкелләрен айкап чыгара алыр иде микән? Дөрес, әлегәчә алар гыйшык телендә сөйләштеләр, наз телендә. Араларына бүтән сүз дә, бүтән гамәл дә керми, керә дә алмый иде. Ширбәт ае башканы кабул да итми, якын да җибәрми.

У? бүген Р±Сѓ язылмаган канун бозылды. ТєУ™Рј аны Т®СЂР±У™С‚ ТЇР·Рµ Р±РѕР·РґС‹, белә торып, РєТЇСЂУ™ торып Р±РѕР·РґС‹. Р§У©РЅРєРё РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ менә хәзер, шушы мизгелдә ТЇР· СЏРіС‹ТЈР° аударырга, теләктәшең РёС‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє. Югыйсә СЃРѕТЈРіР° калуың ихтимал. Үрбәтнең ниятләре зурдан. РЈР» СѓРЅРґТЇСЂС‚ елга сузылган кимсетелү-җәберләүләрне болай гына калдырырга теләми. Үчен РёСЃУ™ фәкать РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ булышлыгы белән генә кайтара ала.

Мөхәммәдәмин хатынының сүзен өскә чыгарды. Сорасалар, мөгаен, ни өчен икәнен аңлатып та бирә алмас иде. Кляпикка «әйе» дип әйтергә ачылган авыздан «юк» дигән сүз очты. Үзе дә сизми калды, гүя аның белән ниндидер тылсымлы көч идарә итә иде.

– Тәгыймәт кулайрак булыр, – диде.

Тегеләрнең РґУ™ бирешәсе килми. Р?меш, без СЃРёРЅРµТЈ абруең, Казан йортының дан-РґУ™СЂУ™Т—У™СЃРµ хакында СѓС‚ йотабыз.

– Мин шулай хәл иттем, – дип кисте хан.

Менә хәзер ул зур бәхәсләр тудырган әлеге тәгыймәткә карап тора. Олуг Мөхәммәдкә чыдаган киез миңа да түзәр, дип уйлап куйды.

Бураш сәед, мәчет эчен яңгыратып, тамашаның иң мөһим сүзен әйтте:

– Барча Казан җиренә дәгъва итүче Мөхәммәдәмин галиҗәнапларын, хан күтәрмәк йоласы буенча, тәгыймәткә бастырам, Ходай бәрәкәтле ханлык насыйп итсен.

Сәед Мөхәммәдәминне, кулыннан җитәкләп, киез уртасына кертеп бастырды. Шунда ук ханны күтәреп тә алдылар. Шатлыклы авазлар яңгырады.

Мәчет буйлап йөргәндә, тәгыймәт алтын-көмеш тәңкәләр, асылташлар белән тулды. Халык гөж килә.

– Төкле аягың белән, Мөхәммәдәмин хан!

– Афәрин!

– Сөбханалла!

– Дан сиңа, Мөхәммәдәмин хан!

Хан исеменә бик күп мактау вә данлау сүзләре әйтелде.

Баш карачы исә барысыннан да уздырды.

– Мөхәммәдәмин хан, син – Атабыз, без синең колларың. Ни боерсаң, шуны үтәрбез. Мәңге яшә! – дип кычкырды.

– Амин! Амин! Амин!

Ханны тәхеткә утыртуга, баш угланның әмере яңгырады:

– Хан байракларын кертегез!

Угланнар, байракларны өскә күтәреп, горур вә җиңүле кыяфәттә мәчетне әйләнеп чыктылар да тәхетнең як-ягына тезелешеп бастылар.

Тантана дилбегәсен сәед янә үз кулына алды.

– Җәмәгать! – РґРёРї мөрәҗәгать итте СѓР» җыенга. – Р?ншаллаһ, Казан йорты ханлы булды. Хәзер РјРёРЅ Р°ТЈР°, бисмилла әйтеп, хан бүреген кигезәм.

– У?лхәмдүлилләһ!

– Йәрхәмүкәлләһү!

– Сөбханәкә инни заләмтү нәфси фәгъфирли.

Мөхәммәдәмин тагын да мәһабәтрәк төскә керде.

Бүрек бик күркәм, бик затлы вә зиннәтле иде. Киң кырпуы күз явын алырдай телем-телем ап-ак кеш тиресеннән тегелгән, оч өлешен дә аксыл төстәге вак йомшак күннән җыйганнар. Кырпуның нәкъ урта бер җиреннән кылыч рәвешендәге шома кош кавырсыны чыгып тора. Ул бүреккә ниндидер тылсым, илаһилык өсти иде.

– Бисмиллаһи тәвәккәлтү галәллаһ. Вәлә хауле, вәлә куввәтә иллә билләһ, – дип дога кылганнан соң, сәед, кулына яшел бәрхет бөрмәкәйне алып, нотыгын дәвам итте: – Көч һәм куәт бары тик Аллаһта гынадыр. Вә шуның белән бергә Аллаһ үзенең җирдәге илчеләренә дә зур вазифалар йөкли. Алар аны үҗәтлек белән үтәргә бурычлылар. Шул җөмләдән Барча Казан җире бөек ханының да сүз вә гамәлләренә кануни хокук бирүче үз шәхси билгесе бар. Бу – нашан, мөһер суккыч. Мин ул нашанны да шаһитлар каршында Мөхәммәдәмин ханга тапшырам.

Мәчет тагын бер тапкыр гөж килеп алды. Аллаһ йорты, гадәттә, салмак кына агучы ярым йокылы тормышка көйләнгән. Көндәлек дөньяви мәшәкатьләр аны урап уза. Хан мәчете исә, башкалардан аермалы буларак, хан күтәрмәк тамашасы вакытында әнә шулай язгы ташкын шикелле ярларыннан чыгып, бер кузгалып ала. Бу һич тә хилаф гамәл түгел. Киресенчә, диннең, дин әһелләренең абруен гына күтәрә. Дәүләттә Диния нәзарәте башлыгы мөфти хәзрәтләре ханнан кала икенче зат санала икән, бу – табигый хәл. Шуңа күрә тамаша Бураш сәед идарәлегендә бара да.

Сәедкә чигүле мендәрчек тоттырдылар. Ул, бөрмәкәйдән алып, нашанны шуның өстенә куйды да ханга тапшырды. Шушы мизгелдән Мөхәммәдәмин тулы хокуклы хан дәрәҗәсенә иреште.

Нашан үзе кызыл төстә иде. Ярлыкларга, аерата мөһим эш кәгазьләренә бүгеннән башлап Мөхәммәдәмин ханның мөһере сугылачак. Турыпочмак рәвешендәге нашанның читенә түбәндәге сүзләр язылган: «Мөхәммәдәмин хан – кодрәтле солтан, гамәлләрендә һәм дини мәнфәгатьләрдә данлыклы, бөек яулап алучы, каһарман – Аллаһы Тәгалә аның мәмләкәтен гомер бакый сакласын вә дә патшалыгын күкләргә чөйсен!»

«Лә иләһә илләллаһ, әшһәдү әннә мүхәммәдәр-расүлүллаһ», бу – нашанның эчке каймасына теркәлгән дога.

Ханның нотыгы кыска һәм үтемле булды.

– Аллаһүммә РёРЅРЅРё У™СЃ-әлүкә… Аллаһым! РЎРёРЅРЅУ™РЅ исәнлек-саулык, файдалы гыйлем, РіТЇР·У™Р» Т»У™Рј С…У™Р»У™Р» ризык, кабул булачак гамәл Т»У™Рј СЌС€ телимен, – РґРёРґРµ СѓР» тирән ихласлык белән. – РЎРёРЅРµТЈ ризалыгың Т»У™Рј теләгең аркасында Барча Казан җиренең тәхетенә утырдым. Кулыма РљРѕСЂСЉУ™РЅ тотып, мәмләкәтебезнең данын, кодрәтен, дәрәҗәсен саклау РІУ™ арттыру мәнфәгатьләрендә барысын РґР° эшләргә ант СЌС‡У™Рј. Казан йорты кешеләренең РґУ™, ошбу вазифага хәер-фатихасын Р±РёСЂРіУ™РЅ бөтен Р СѓСЃРёСЏРЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван Васильевичның РґР° ышанычын аклармын. РђРјРёРЅ!

Тантана бер ай буе дәвам итте. Мәҗлес арты мәҗлес. Чалынган малның, эчелгән эчемлекнең, ашаган ризыкның чутына да чыгарлык түгел иде. Хәер, аларны санар чак идеме соң? Түрәләр, дин әһелләре – һәркайсы утырган урынына бәрабәр бүләк алды. Толлар, ятимнәр, фәкыйрьләргә сәдакадан өлеш чыкты. Хәтта зинданнарның да ишекләрен ачтылар. Шул көннән башлап муллалар һәр хөтбә вакытында Мөхәммәдәмин хан исеменә мактау сүзләре яңгыратырга бурычлы иде.

Кыз-хатыннар үзләренчә бәйрәм итте. Дәрәҗәле ир-атларның бичәләре хан сараенда күңел ачты. Бу хаҗәттән хәтта җәнҗал да чыга язды. Гадәттә, хан сараенда аш-су мәҗлесләре белән карт бикә идарә итә. Мөхәммәдәминнең исә Үрбәткә өстенлек бирәсе килә иде. Җөһдә ханбикәгә, билгеле, бу ошамады, көндәшенә карчыга урынына очып кунды.

– Морза кызы башың белән әмирләр нәселенә аяк чалмакчы буласыңмы? – диде, зәһәрен чәчә-чәчә. – Мәҗлес җыю карт ханбикә вазифасы, тыкшынасы булма!

Үрбәткә ханбикәнең кара халыкка хас тупаслыгы ошамаса да, дустанә кыяфәттә әйбәт киңәшен бирде:

– Безнең барыбызның РґР° хуҗабыз РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ хан. РЈР» РЅУ™СЂСЃУ™ теләсә, шул булыр, – РґРёРґРµ, – РјРёРЅ аның сүзен Р±РёРє С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚У™Рј. У?РіУ™СЂ элеккечә булсын РґРёСЃУ™ТЈ СЃУ©Р№Р»У™С€, ышандыр.

Карт хатын Үрбәтнең иплелеген дә ошатып җиткермәде, ишекне бик каты ябып чыгып китте.

Хан белән Үрбәт үзе сөйләште, хәлне аңлатты, хатасын төзәтүен үтенде.

Җәнҗал уты үзеннән-үзе сүнде.


* * *

Кала кешеләре тантанада бик теләп катнаштылар, тамаша чын мәгънәсендә бөтен халык бәйрәменә әверелде. Ханны олылап ни генә кыланмадылар. Хәсән исемле бер шәкерт әнә, мәчет манарасына аркан асып, ай гөмбәзенә кадәр үрмәләп менәргә рөхсәт сорады.

– Азан әйтеп, Мөхәммәдәмин ханның исемен күкләргә ирештерәсем килә, – диде.

Ничек инде шушындый тәвәккәл егетнең изге ниятенә каршы киләсең, ди?! Мондый тамашаның әле булганы юк иде, ханның үзен чакыруны да кирәк таптылар. Ул килгәч, билгеле, барча түрәләр дә кузгалды.

Егет җилле иде. Арканын да әзерләп куйган, манарага элү җаен да тапкан. Хан күтәрмәк тамашасының таҗы саналырдай тәвәккәл адым иде бу.

– Татар балаганы татарча булыр инде, аюлары да юк, – дип пышылдады дьяк Телешев.

Кляпик ата, каздай ысылдап, аның җиңеннән тартты. Телеңне тый, янәсе, басурманнар арасында икәнлегеңне исеңнән чыгарма. Хәер, энәләрен кабартмаса, Телешев була димени ул?! Татарларны күрә дә алмый, татарлардан башка яши дә алмый. Шундый сәер ярату белән ярата иде дьяк дошманнарын.

Мәчет СЏРЅС‹ мәйданы Р?дел типкәндәге СЃСѓ РґУ™СЂСЊСЏСЃС‹ шикелле тулганнан-тула бара, анда РёРЅРґРµ борын төртермен РґРёРјУ™. ТєУ™РјРјУ™СЃРµ манарага төбәлгән.

– Ай-һай, куш йөрәкле икән бу шәкерт, – дип сузды сакалына чал кергән бер агай.

– У?йтмә РґУ™, РєРѕРґР°, – РґРёРї СЃТЇР·РіУ™ кушылды күршесе, – мондыйны әле РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ, валлаһи.

У?мер бирелгәндәй, халык бер тында ухылдап РєСѓР№РґС‹. Р§У©РЅРєРё РЅУ™РєСЉ шушы вакытта мәчет түбәсендә батыр егет ТЇР·Рµ күренде.

– Караң, караң, Хәсән шәкерт! – дип, бер-берсенең кабыргасына төртешеп алдылар.

Тик, үч иткәндәй, тамашаның иң кызык чагында гына чәүкәләр чырылдашырга тотынды.

– Көшегез, көш, – дип түземсезләнде халык.

Чәүкәләр үзләренә куркыныч янамавын аңлап алдылар, ахры, тынычланып янә манараның тәрәзә араларына кереп тулдылар.

Шәкерт, арканына чытырмандай ябышып береккән хәлдә, өскә карап бакты, үтәсе юлын күзеннән кичерде булса кирәк.

– Арканы түзәрлекме? – дип белеште Мөхәммәдәмин.

– Түзәрлек, сүс аркан, үзем тикшердем, – диде баш карачы.

– Нигәдер күңелем урынында түгел…

– Барысы да Аллаһы Тәгалә иркендә, – дип, ханны тынычландырырга ашыкты Бураш сәед. Бу аның, тамашаның ничек тәмамлануына карамастан, үзен аклавына ишарә итүе иде. Чөнки фатихасын биргәндә дә, шәкертне бик нык кисәтте: «Бу синең үз теләгең белән гомереңне хан күтәрмәк йоласына багышлавың, – диде. – Фаҗигагә юлыксаң да, исән калсаң да, исемең хөтбә вакытларында телгә алыныр. Шулай да башыңны сакларга тырыш».

Шәкерт талпынгандай итте дә гәүдәсен өскә ыргытты, терсәк буе җир китте. Җитез, каһәр, маймылдан ким түгел. Малай чакта бик күп карга ояларын туздырганга охшый.

Хәсән азан мөнбәренә, мәэздәнәгә бик тиз менеп җитте. Ул тирәдә озак юанмастыр да, мөгаен, тәрәзә кашагаларына тотынырга җай бар. Менә ул, аягын тәрәзә тупсасы астыннан чыгыбрак торган такта башына терәп, яңа ыргымга әзерләнде. Йөрәге еш-еш тибә. Моның сәбәбе дә бар: атасы Сәмигулла мәзин, әгәр морадыңа ирешсәң, Таһир хәзрәт кызына яучы җибәрермен, диде. Мәдрәсәне тәмам итте инде, сәвәтле кеше ул хәзер, кәгазен генә аласы калды. Башлы-күзле булырга вакыт. Бәлки, Таһир хәзрәт үз мәхәлләсенә дә алып куяр. Хан да бүләксез калдырмас…

Боларны үзе генә белә. Башкалар өчен ул – эчкерсез каһарман.

Егет уйларын уйлап бетерергә өлгермәде, такта башы, сынып, аска очты. Үзе арканга эленеп калды.

Халык, аһ итеп, күзләрен йомды. Берәүнең дә күрәләтә олы фаҗиганең шаһиты буласы килми иде, әлбәттә.

Юк, бу фаҗига түгел иде әле. Егет тә, каушавын басып, үрмәләвен дәвам итте.

– Угланнар йөзлегенә теркәгез бу шәкертне, – дип, хан аның киләчәк язмышын да хәл итеп куйды. Таһир хәзрәт мәхәлләсе генә түгел инде бу сиңа!

Җай-җай гына көенә китереп, Хәсән ыргымы саен айга якынлаша бара. Аның мәсләгенә ирешәчәге берәүдә дә шик тудырмый иде инде хәзер. Тиздән мыймылдап торган йомшак гәүдәле, кабартмадай симез битле Бәдернисаны куеныма кертәчәкмен, дип куанды Хәсән үзе дә. Таһир хәзрәтнең кияве булу зур дәрәҗә ләбаса! Ханның әмерен белсә, ни әйтер иде икән, анысын берәү дә сизмәде.

Ярык кайда, җил шунда, ди, искәрмәстән генә җилбикә канатларын җилпеп җибәрде. Казансу ягында гына посып торган, күрәсең. Җилпенүе бер хәл иде, бүрек кадәре генә болытны да куып китерде, хәерсез. Янә күзләргә күләгә ятты. Шәкерт тә хәвефләнде, явым-төшем эшне бозып куймасын тагын, дип борчылды.

Шөкер, җилбикә дә мәрхәмәтенә килде. Күп тә үтми, Хәсәннең бармак очлары ялтыравыклы ай өслегенә тиеп узды.

Р?, сөенгәне! РњРёРЅ сүземдә тордым! Кешеләр, күрегез, РєТЇРєРєУ™ ашкан РёР·РіРµ мәчет аен кулым белән сыйпыйм!

У? аста чып-чын РјУ™С…С€У™СЂ: кешеләр шатлыкларына чыдый алмыйча сикерешәләр, кычкырышалар, РєСѓР» болгыйлар…

– Аллаһу әкбәр!..

Шул вакыт мәчет өстендә асылынып калган болыт чиләген кыйшайтып җибәрде. Эчендә карлы яңгыр йөрткән икән. Түкте.

– Аллаһу әкбәр!..

Артык дулкынлануданмы, булдырдым бит, дип тынычлануданмы, бәлки, башы әйләнеп киткәндер, аны инде хәзер берәү дә белә алмый, Хәсән шәкерт, атылган таш шикелле аска тәгәрәде.

– Аһ, харап булды шәкерт, – дип кычкырып җибәрде Мөхәммәдәмин.

– Татарларның ашына таракан төште, – диде Телешев, көлемсерәп.

– Да-а-а, – дип сузды Кляпик. Кызгану идеме бу, сөенүме, хәтта Телешев та аңламады.

Сәед фаҗигане үзенчә шәрехләде:

– Мәшә әллаһү кәнә үә мә ләм йәшә ләм йәхүн. Аллаһы Тәгалә теләгән нәрсәләрнең һәркайсы булыр. Барыбыз да Аның кулында, – диде.

Хан гына тынычлана алмады. Шәкерт аны олылау, аны данлау ниятеннән әлеге адымга барды лабаса. Фаҗигане сәед фәлсәфәсе күләгәсендә генә калдыра алмый. Бу мәрхүмгә карата бик зур гаделсезлек күрсәтү булыр иде.

Күп тә үтми, Ак күл мәдрәсәсенә Хәсән шәкерт исеме бирелде.


* * *

Р?ван СѓРЅРёРєРµ яшендә никах балдагы РєРёРґРµ. Атасы олуг кенәз Василий Р°ТЈР° Тверь РєРЅСЏРіРёРЅСЏСЃС‹ Марияны тәгаенләгән РёРґРµ. Унсигез яшендә уллары туды. Р?ван РґРёРї атадылар.

Боларның барысы РґР° үзеннән-ТЇР·Рµ эшләнгәндәй эшләнде, берәү РґУ™ аның теләге белән кызыксынмады. Хәер, Р±Сѓ Р?ванга төшкән язмыш кына түгел, барлык затлы нәсел-ыру вәкилләрен РґУ™ РЅУ™РєСЉ шушы язмыш РєУ©С‚У™. Һәммәсенең РєРёР»У™С‡У™Рє тормышы РґУ©РЅСЊСЏРіР° С‚У™ТЇРіРµ авазын салуга СѓРє билгеләнә.

Бу – катгый канун. РђТЈР° фәкать буйсынырга гына кала. Р?ван буйсынды, карышмады. РЁСѓР» агым җай гына аны Р РёРј папасы Павел II РЅРµТЈ җәтмәсенә РґУ™ китереп кертте.

РЎРѕТЈРіС‹ грек императоры Константин Палеологның РёРєРµ РёСЂ туганы булып, Дмитрий исемлесе җиңүче СЏРє, Төрек солтаны РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ II канаты астына керүне мәгъкуль санады. Фома РґРёРіУ™РЅРµ РёСЃУ™ Р РёРјРіР° сыенды. Папа аны Р±РёРє теләп кабул итте, дәрәҗәсенә тиң СЏС€У™ТЇ әҗере билгеләде. РЇТЈР° папа Павел шулай СѓРє Р±Сѓ РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј ыруга С…У©СЂРјУ™С‚ белән карады. Фоманың уллары һичнинди кыенлык тоймыйча РєУ©РЅ күрделәр. Кызы Софьяны урнаштыру шөгыленә РґУ™ папа ТЇР·Рµ Т—РёТЈ сызганып кереште. Озын колак кардинал Виссарионның киңәшен тотып, СѓР» игътибарын РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван III РєУ™ юнәлтте. Яшь патшаның акыллы, сабыр, уңган РґРёРіУ™РЅ даны бар, имеш. Өстәвенә әлеге никах ярдәмендә кайбер РєУ©РЅ кадагындагы РјУ™СЃСЊУ™Р»У™Р»У™СЂРЅРµ РґУ™ С…У™Р» РёС‚У™СЂРіУ™ СЋР» ачылыр РёРґРµ. У?йтик, урыс чиркәвен ТЇР· СЏРіС‹ТЈР° аудару турындагы уйларның чынга ашуы РґР° ихтимал РёС‡. Солтанлыларның РєУ©С‡У™СЋРµ РґУ™ куркыныч тудыра. Палеологлыларның көнчелеген уятып, аларны азатлык өчен көрәшкә котыртырга РґР° җай чыгар РёРґРµ.

Шулай итеп, 1469 елның башында Юрий атлы илче Римнан РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ килде, Р?ванга Софья Палеологның кулын С‚У™РєСЉРґРёРј итте.

Р?ван Р±РёРє куанды. Кәләшен РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅ, белмәгән килеш куанды. РђРЅС‹ РґР° беренче нәүбәттә әлеге никахның Р У™СЃУ™Р№ өчен РЅРё-РЅУ™СЂСЃУ™ китерүе кызыксындыра РёРґРµ. Бу Р±РёС‚ – Ауропага чыгу, Ауропага танылу РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·. РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ РєТЇРїС‚У™РЅРіРµ хыялы. Менә шулай СЏТЈР° Византиягә нигез салынып РєСѓР№СЃР°, У™? Бик РјУ©РјРєРёРЅ.

Шундук сарайга митрополит Филиппны, анасы бөек княгиня Марияны, берничә күренекле боярны чакырып китерделәр.

Р?ван хәлне аңлатып Р±РёСЂРґРµ.

– Нишлибез, нинди җавап бирәбез? – дип киңәш сорады.

Берәве дә атылып чыгарга ашыкмады, митрополитка карап бактылар. Хәтта гадәттә телчән бөек княгиня да тыелып кала алды.

Филиппның бөтен җаваплылыкны үз өстенә аласы килми иде, ахры.

– Папа нинди шарт куя соң? – дип төпченде.

– Шарт турында мөрәҗәгатьтә бер сүз дә әйтелми, – диде олуг кенәз.

– Шарт, шарт, Ходайдан куркыгыз, – дип кызып китте бөек княгиня, – безгә дөньядагы мәшһүр патшалык агачының бер ботагын багышларга тәкъдим итәләр, без монда шарт турында баш ватабыз. Җавап, һичшиксез, уңай булырга тиеш дип саныйм.

– У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, – РґРёРї хупларга ашыкты боярлар бөек РєРЅСЏРіРёРЅСЏРЅС‹.

25 майда урыс илчеләре Римда иде инде. Алар кияү егете исеменнән папага алтмыш кеш тиресе бүләк иттеләр, булачак патшабикә белән очраштылар. Барысы да килешенде.

Софья Мәскәүгә 12 ноябрьдә иртә белән килеп җитте. Аны иң элек митрополит кабул итте. Аның фатихасын алганнан соң, каенанасы янына килде. Кәләш белән кияү беренче тапкыр шунда очраштылар.

Никах Успение соборы чиркәвендә мәскәүлеләр һәм римлылар катнашында бик купшы шартларда узды.

Бу вакытта Р?ванның беренче хатыны, көчләп чәче кыркылган РєРЅСЏРіРёРЅСЏ Мария, монастырьда кайгысыннан РєТЇР· яшенә буылып У©Р·РіУ™Р»У™РЅУ™ РёРґРµ.

Баксаң, Р±Сѓ хәлләргә утыз Р±РёС€ ел вакыт үтеп С‚У™ киткән. Софьяның кайнар кочагында әле РєРёС‡У™ генә эреп аккан кебек РёРґРµ. Р?РЅРґРµ хатынының вафатына РґР° ел тулып РєРёР»У™. Р?ван ТЇР·Рµ бирешмәде, нык килеш сакланды. Көче РґУ™, егәре РґУ™ кимемәде. РўРёРє Софьяның үлеме аның омтылышларын сүндерде. Омтылыш СѓР» – СЂСѓС…Рё бөтенлек РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·. Р СѓС…С‹ТЈ сынса, С‚У™РЅРµТЈ РґУ™ зәгыйфьләнә башлый РёРєУ™РЅ.

Софья искиткеч зирәк хатын иде. Аның акыллы киңәшләре алтын бәясе иде. Рәсәйне алар икәүләшеп, кулга-кул тотынышып тергезделәр. Хәзер әнә ике кулсыз. Җилкәнен җуйган көймә хәлендә ул. Көймәсе кайсы ярга барып төртелер – билгесез.

Дөрес, ярату дигәне, ни үкенеч, соңрак тәрәз какты. Тик соң булса да, уң булсын дигәндәй, карт гыйшык үзе бер матур икән. Яшәүнең тәмен татырга, тормышның, бер-береңнең кадерен белергә өйрәтә икән.

Кайгылы чакларда тәкъва җан, билгеле инде, юанычны гыйбадәтханәләрдән эзли. Олуг кенәз дә, балаларын, туганнарын алып, башта изге Сергиев лаврына, аннан соң Перяславль, Ростов, Ярославль храмнарына юл тотты, гап-гади мосафир сурәтендә догага басты. Ходаем, йә тән тазалыгымны кайтар, йә тыныч үлем җибәр, дип ялварды.

Ходай аны ишетте булса кирәк, ризыгы үтә башлады. Озаккамы-азгамы, янә дәүләт эшләренә чумды. Күңел ачуларны бик нык кыскартты. Бу җәһәттән бер генә нәрсә үзгәрешсез калды. Бу – аю кәмите иде.

Аюлары РєТЇРї аның. Чегән исемлесе сарайда яши. Чем-кара С‚У©СЃС‚У™РіРµ аю. Р?ләмсез Р·СѓСЂ. Нәсел үгезен РґУ™ аяктан егарлыгы бар. У? ТЇР·Рµ юаш. Хәтта ара-тирә чылбырыннан РґР° ычкындыргалыйлар. Караучысы авыз торбасында РєУ©Р№ чыгара башлауга РєРёС‚У™ алпан-тилпән биеп. Кешеләр РєСѓР» чаба, тегесе тагын РґР° үсенеп РєРёС‚У™. РЁСѓР» чагында куркыныч Чегән. Барыгыз РґР° минем шикелле биегез, РґРёРї әйтүеме, җыелышучыларның өстенә бара. Р?ванга көлке, шуннан кызык таба СѓР».

– У?Р№РґУ™, Чегән, кузгат Р±Сѓ әрәмтамакларны, – РґРёРї, СЋСЂРё өстерә аюын.

Тегесе котыра. Бүлмәдән чыгып кына таярлар иде, ишек янына сакчылар баскан. Тотыналар өерләре белән почмактан почмакка бәргәләнергә. Кычкырыш, бакырыш…

Аю, әлбәттә, кешегә зур зыян салу хәлендә түгел. Чылбырыннан ычкынса да, авызы бәйле, аякларында күн оекбаш. Тик алгы тәпиләре иректә. Суга-нитә калса, сөякләреңнең чәрдәкләнүен көт тә тор. Дьяк Гавриил Тимофеевич әнә әле дә аксап йөри. Узган ел шушындый тамаша вакытында Чегән тибеп имгәткән иде.

Бу уеннарның куркынычы РґР° шунда: Р?ван, берәрсенә тукмак СЌР»У™РєРјРёС‡У™, Чегәнне чылбырга утыртмый. Монысында кемгә чират – бер Алла ТЇР·Рµ генә белә. Күренеп тора, илче Кляпикның Т»РёС‡ С‚У™ аю корбаны буласы килми. У?ле Казан-йорттан кайтып кына төште. Олуг кенәзне ханлыктагы хәлләр Р±РёРє кызыксындыра РёРєУ™РЅ, чапкын җибәреп чакыртып алды. Тамашага СѓР» шулай эләкте. Хәзер менә бүлмә тутырып чабышып Р№У©СЂ РёРЅРґРµ.

Аңа качып котылу бик авыр, хәтта мөмкин дә түгел. Карачкыдай озын гәүдәсе, кай тарафка сугылса да, менә мин дип күренеп тора. Чегән тәки каныкты бит үзенә, һаман аның артыннан теркелди. Алпамша сыңары гына үзе, ә хәрәкәтләре искиткеч төгәл мәлгуньнең. Бер арада җаен китереп орынып та алды, каһәр. Кляпик тәрәзә тупсасына сикереп менгәнен үзе дә сизми калды.

– Шул кирәк ул басурманга, татар исе чыгарып йөрмәсен, ха-ха-ха, – дип, чын күңеленнән куанды олуг кенәз. Аннан соң аю биетүчегә: – Чегән вазифасын үтәде, инде ял итсә дә ярый, – диде.

Р?шекләр киерелеп ачылды. Поднослар күтәреп, озын кафтан РєРёРіУ™РЅ сыйчылар килеп керде. РўТЇСЂУ™Р»У™СЂРіУ™ калын, Р·СѓСЂ РєУ™СЃУ™Р»У™СЂРґУ™ шәраб С‚У™РєСЉРґРёРј иттеләр. Бик рәхәтләнеп авызларына капладылар. Ярты сәгатьлек аю тамашасыннан СЃРѕТЈ Р±Сѓ ифрат урынлы сый РёРґРµ.

– Р?РЅРґРµ РґУ™ТЇР»У™С‚ эшләре белән шөгыльләнеп алыйк, – РґРёРґРµ Р?ван.

Боярлар, кенәзләр вәкарь белән генә тезелешеп бастылар. Р™У©Р·Р»У™СЂ җитди. У?ле генә бүлмә буйлап чабышып Р№У©СЂРіУ™РЅ идегез, РґРёСЃУ™ТЈ, мөгаен, белмәмешкә салынырлар РёРґРµ.

Олуг кенәз нотыгын аягүрә басып сөйләде:

– Раштуа көннәрендә Рәсәйне зур тантаналар көтә, – диде ул күңел күтәренкелеге белән, – ниһаять, без бөтен камытларны салып ташладык. Бер урыс сугышчысын да корбан итмичә, йөз елларга сузылган вассаллыктан котылдык. Алтын Урда дигән каһәрле дәүләт тар-мар ителде. Аны минем дустым һәм туганым Миңлегәрәй хан башкарды. Сарай шәһәре җир белән тигезләнде. Без хәзер берәүгә дә ясак түләмибез, берәүгә дә баш иеп бармыйбыз, берәүнең дә табанын яламыйбыз. Рәсәй үзе ханнар куя!

Зал аерылган умарта күчедәй гөжләп алды. Р?ван аларны тыймады.

– Мәскәүдә хөкемдар булу өчен, татар ханнарының ярлыгын алу зарур РёРґРµ, – РґРёРї дәвам итте өзелгән сүзен, – РЅРёРЅРґРё мыскыллаулар, түбәнчелекләргә дучар РёРґРµ Р У™СЃУ™Р№. Кенәз РєСѓСЏСЂРіР° хан РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ бер-бер илчесен, баскагын, даругасын Т—РёР±У™СЂУ™ РёРґРµ. Р?Р·РіРµ чиркәвебезгә ат атланып кереп, иконостаска арты белән торган хәлдә, ханның фәрманын укый РёРґРµ. Бабаларым РґР°, РјРёРЅ үзем РґУ™ шушы мыскыллауларны башыбыздан кичердек. РќРёРЅРґРё хурлык…

Гарьләнү хисенә чыдый алмыйча, олуг кенәзнең тавышы киселде. Залдагыларның да күзләре яшьләнде.

– Хан, кеше җибәрәм, дип хәбәр сала, ә син, җәяүләп, аны каршы алырга өч көнлек юлга чыгасың. Нинди хурлык!

– Хурлык, хурлык, хурлык!

– Асыл кызларыбызны җария итеп биреп тә җибәрдек. Нинди хурлык!

– Хурлык, хурлык, хурлык!

– Менә шулар юк хәзер!

Олуг кенәзнең тавышы бу юлы корычка корыч бәрелгәндәй очкынланып чыкты.

– Үземнең патшалык чорында мин Рәсәйне азатлыкка чыгардым, укмаштырдым, зурайттым, көчәйттем. Хәзер безнең белән санлашалар, бездән куркалар.

– Дан, олуг кенәз Р?ван Васильевич!

– Рәсәй кылычы тутыкмас!

– Дөнья Рәсәйнеке булыр!

Бик РєТЇРї котлау РІУ™ данлау СЃТЇР·Р»У™СЂРµ яңгырады. Р?ван аларны йомшак кәнәфиенә утырып, эреп тыңлады.

Сүзләр тынгач, йомышчы дьякка борылып әйтте: «Литвадан табиблар килеп җитмәде микән, белеш әле», – диде.

– Хәзер, олуг кенәз!

Чират Кляпикка җитте.

– Йә, ничек анда Казан-йортта? – РґРёРї, РєТЇР·Р»У™СЂРµ белән илчегә бакты Р?ван. – Р?ТЈ мөһимнәрен генә СЃУ©Р№Р»У™!

Р?лче, ата каз шикелле, баскан урынында таптанып алды. Патша Р°ТЈР° урын С‚У™РєСЉРґРёРј итмәде, СЃТЇР·РµТЈРЅРµ кыскарак тот РґРёРіУ™РЅРЅРµ аңлата РёРґРµ Р±Сѓ. Гомумән, олуг кенәз Р±СѓС€ СЃТЇР· яратмый, У™ТЈРіУ™РјУ™РЅРµТЈ тәгаен СЌР·РґУ™РЅ баруын таләп РёС‚У™. Бүген У™РЅУ™ ТЇР·Рµ РґУ™ саескандай такылдады. Хәер, Р±Сѓ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ әйтергә РєТЇРїС‚У™РЅРЅУ™РЅ әзерләнеп Р№У©СЂРё РёРґРµ РёРЅРґРµ. Р”У©РЅСЊСЏ хәлен белеп булмый, бүген бар адәм, РёСЂС‚У™РіУ™ – СЋРє.

– Килешү төгәл үтәлә, хан минем белән килештермичә бер җитди фәрман да чыгармый, – диде Кляпик кыска бер төгәллек белән. – Мин ханнан риза.

Р?ван учы белән СЏРЅУ™ сакалын сыпырып РєСѓР№РґС‹. Димәк, мәгълүмат күңеленә бал булып ягылды.

– Ләкин…

– Нәрсә ләкин?

Р?ванның гадәти кырыслыгы кайтты, РєТЇР·Р»У™СЂРµ усалланды.

– Гаскәре белән артык мавыга, – дип, фикерен очлады илче.

– Һы, шул гынамы? – РґРёРї, кулын селтәгәндәй итте тәхет хуҗасы. – Яшьлек мавыгуы гына Р±Сѓ, РЅРё әйтсәң РґУ™, хан РёС‡. – Р?ван бераз уйланып торды РґР° көлемсерәп У©СЃС‚У™РґРµ: – Алтын Урдадан СЃРѕТЈ хәзер алар барысы РґР° артларын өзеп ташлаган кигәвеннәр генә РёРЅРґРµ. Казаны РґР°, Хаҗитарханы РґР°, Кырымы РґР°, РЎРёР±РёСЂРёСЏСЃРµ дә…

Күңелендә йөрткән шушы ятышлы СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ әйтте РґУ™, Р?ван берара уйланып торды. Аннан СЃРѕТЈ сер капчыгын бөтенләе белән чишеп Т—РёР±У™СЂРґРµ.

– Псков белән Смоленскины, янә дә китереп Рязаньны Мәскәү канаты астына алгач белеп тор, чират аларга җитә. Монысына, мөгаен, мин өлгерә алмамдыр, кенәз. Улым Василий җилкәсенә төшәчәк бурыч бу. Менә син әйт әле, Кляпик, Казанны буйсындыру бик авырга туры килмәсме?

Р?лченең маңгаена сырлар ятты. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ ифрат та катлаулы сорау РёРґРµ. Олуг кенәз Казанны арты өзелгән кигәвенгә тиңләсә РґУ™, татарларның Р±РёРє оста сугыш чукмарлары РёРєУ™РЅРµ һәркемгә РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Юк, әле аларның кояшы батмаган. Батмаган.

Олуг кенәз, әлбәттә, илчесеннән уңай җавап көтә, дөресрәге, күңеле белән шуны тели, ә ул тәгаен генә андый җавапны бирә алмый.

– Мөхәммәдәмин үзебезнеке РёС‡, – РґРёРї СЏСЂРґУ™РјРіУ™ килде патша. – Бу – безнең кулыбыздагы РёТЈ көчле уен кәрте, кенәз. У?леге фактларга РјРёРЅ Р·СѓСЂ өметләр баглыйм. Кәлимәтебез РґУ™ бар Р±РёС‚ әле. Чиркәү шулай СѓРє ТЇР· вазифасын ТЇС‚У™СЂРіУ™ ашкынып тора. Р?дел буен тоташ христианлаштырмыйча, максатка ирешеп булмаячак.

Р?ван ТЇР· соравына ТЇР·Рµ җавап Р±РёСЂРґРµ. Кляпик ризалашуын белдереп, башын гына селеккәләп торды. РўРёРє СѓР» шуны белә: Казан ТЇР· мөстәкыйльлеге өчен бугазга-бугаз РєРёР»У™С‡У™Рє. Шунысы РґР° ачык: Казан ханлыгы СЏС€У™РіУ™РЅРґУ™, РњУ™СЃРєУ™ТЇ бервакытта РґР° СЌРЅУ™ өстеннән төшмәячәк. Орыш котылгысыз.

– Мин боларны улым Василийга васыять итеп калдырачакмын, – РґРёРґРµ Р?ван Т»У™Рј нигәдер моңсуланып китте. Моңсулык Р°ТЈР° килешми РёРґРµ, РєРёРїРєУ™РЅ борчак кузагы шикелле бөрешеп калды. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, аны усаллык, җитдилек кенә ТЇР· рәвешендә тота РёРґРµ.

Картаясың, бабакай, чөйләреңнең кырыгы да кырылу алдында, дип уйлап куйды Кляпик.

Йомышчы РґСЊСЏРє табибларның РєРёР»ТЇРµ турында С…У™Р±У™СЂ салды. Р?ван Васильевич, барысын РґР° онытып, гап-гади карт шикелле өстерәлеп, залдан чыгып китте.


* * *

Р?ван тәхеткә яшьли утырды. Бу аның бәхете РґУ™, бәхетсезлеге РґУ™ РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё буыннары РґР° ныгып җитмәс борын РєТЇРї сынауларга дучар ителде. Атасы Василийдан СѓР» ярым йокыга талган Р У™СЃУ™Р№РЅРµ мирас итеп алды. Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» шушы йокымсыраган күңелләрне РјТЇРєС‚У™РЅ арчу, үшәнлек, мәнсезлек, гамьсезлек, битарафлык баткагында РёТЈСЂУ™РіУ™РЅ халыкта РёСЂС‚У™РіУ™РіРµ РєУ©РЅРіУ™ өмет уяту зарур РёРґРµ.

Наданлык Р У™СЃУ™Р№РЅРµ тәмам хорафатлар иленә әверелдергән РёРґРµ. ТєУ™СЂ тарафта кара сөрем хакимлек РёС‚У™. Ростов күленә кагылышлы бер уйдырма У™РЅУ™ озак вакытлар халыкны кадак өстендә тоткандай тотты. Р?меш, РєТЇР» С‚У©РЅРµ Р±СѓРµ куркыныч итеп улый. Р?Рј-том РґР°, РґРѕРіР° РґР°, гыйбадәтләр РґУ™ СЏСЂРґУ™Рј итми РёРєУ™РЅ. РЁРѕРј өстенә шом РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, Новгородта гарасат чыгып, София чиркәвенең тәресен өзеп ташлады. Хутын монастырендагы хәлләр РґУ™ кешеләрне РєСѓСЂРєСѓРіР° салды. У?ллә дөрес, әллә дөрес түгел, борынгы херсон кыңгыраулары үзләреннән-ТЇР·Р»У™СЂРµ тиктомалдан кайгылы тавыш чыгарып чаң кага башлыйлар, имеш. Табуттагы мәетләрдән кан саркырга тотына, РґРёРї С‚У™ адәмнәр бер-берсен С€У©Р±Т»У™РіУ™ салдылар.

Аның бит әле чып-чын бәла-казалары да сагалап кына тора. Новгород, Псков төбәкләрендә түләмә афәте ике ел эчендә өч йөз мең кешене теге дөньяга алып китте.

Бик авыр булса РґР°, боларына гына С‚ТЇР·У™СЂ РґУ™ РёРґРµТЈ әле. Мондый хәлләр элек С‚У™ булган, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ РґУ™ булырлардыр, мөгаен. У? менә новгородлыларның С‚У™СЂС‚У™РіУ™ тибүен ничек туктатырга? Бу РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзлегенә генә түгел, бөтен Р У™СЃУ™Р№РЅРµТЈ язмышына кагыла. Баш бирәселәре килми, үзләрен Т—РёСЂРЅРµТЈ кендегенә саныйлар. РЎТЇР· РґУ™ СЋРє, Бөек РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ – Киевтан кала, Р У™СЃУ™Р№РЅРµТЈ С‚У™ТЇРіРµ чишмә башы. РўРёРє тора-бара СѓР» РњУ™СЃРєУ™ТЇ карамагына күчкән ләбаса. Новгородлыларның РёСЃУ™ мөстәкыйль булып яшиселәре РєРёР»У™. Хак-нахакка РґРёРіУ™РЅРґУ™Р№, һаман баш Р±РёСЂРјРёР»У™СЂ. Теге чакта Василий Тёмныйны Торжокны РєРёСЂРµ кайтарып бирергә РґУ™ РјУ™Т—Р±ТЇСЂ итте алар.

РљРёСЂРµ беткән РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹ Р№У©РіУ™РЅР»У™ТЇ, ай-һай, авыр булачак. Р?ван РјРѕРЅС‹ яхшы белә. РђРЅРґР° аның илчеләрен, йомышлы кешеләрен санга РґР° сукмыйлар, СЋРє-бар СЃУ™Р±У™РїР»У™СЂ табып, һаман саен тоткарлыйлар. Бу хакта СѓР» берничә тапкыр РєРёСЃУ™С‚ТЇ Т—РёР±У™СЂРґРµ. Василий Ананьин атлы С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂРµ, РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ килгәч, үзен Р±РёРє СЌСЂРµ тотты, әлеге шикаятьләргә каршы: «Мин бернәрсә РґУ™ белмим», – РґРёРї, җаваплылыкны ТЇР· өстенә алырга теләмәде.

– Кайткач әйт анда, гаепләрегезне таныгыз, минем җир-суларыма тимәгез, исемемне электән килгән гадәт буенча зурлагыз, – дип озатып калды аны олуг кенәз.

Кая СѓР», Р?ванның әлеге кисәтүен РґУ™ колакларына элмәделәр. Алай гынамы СЃРѕТЈ, славяннарга хас булмаганча, арага хатын-кызлары РґР° килеп кысылды. Бу Р?саак Борецкий атлы РґСЊСЏРєРЅС‹ТЈ тол калган хатыны, РёРєРµ малай анасы Марфа тутакай РёРґРµ. У?леге гамәлендә Р°ТЈР° Р·РёРЅРЅУ™С‚ РІУ™ байлыгы, хәйләкәрлеге, астыртынлыгы СЏСЂРґУ™РјРіУ™ килде. Мәҗлесләр үткәрергә РјР°Т»РёСЂ РёРґРµ СѓР». Кунаклары РґР° затлылар – Р·СѓСЂ С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂ, РґРёРЅ әһелләре. Кайсын сатып ала, кайсын куркыта, кайсын майлый. Соловецкий монастыре игумены Зосиманы үзенә ияләштереп кенә калмады, У™РЅУ™ биләмәләреннән Р·СѓСЂ гына РєРёСЃУ™Рє өлеш С‚У™ чыгарды.

Шулай булгач, Марфа җырын җырламыйча, кем җырын җырлыйсың? Җырладылар. Литва короле Казимирны РєТЇРєР»У™СЂРіУ™ чөйделәр. Уллары РґР° анасы юлыннан китте. Халык алдында Р?ванны хурладылар, Бөек РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ ТЇР·-үзенә С…СѓТ—Р°, аның эчке эшләренә РњУ™СЃРєУ™ТЇ тыкшынырга тиеш түгел, РґРёРї сөйләделәр.

– Яшәсен Казимир!

– Р?ван безгә РєРёСЂУ™РєРјРё!

Билгеле, мәскәүлеләрнең шымчылары да түшәмгә төкереп ятмады, олуг кенәз мәнфәгатьләрендә астыртын да, ачыктан-ачык та эш йөрттеләр, архиерей Феофилны хәтта үз якларына аудардылар. Тик Марфаның иярченнәре азау ярып өлгергән иде шул инде. Шәһәр үз ирке белән тантаналы шартларда Литва короле Казимирны таныды, Новгородны үз канаты астына алуын үтенде.

Король ризалыгын белдерде.

Патша буларак, Р?ванның абруе сыналыр чак җитте: РєУ™СЃУ™ мөлдерәмә килеш калырмы, түгелеп РєРёС‚У™СЂРјРµ – тиздән шул ачыкланырга тиеш.

Новгородтан кайтып төшкән илче: «Хәзер аларга СЃТЇР· үтми, фәкать кылыч кына бастырырга РјУ©РјРєРёРЅВ», – РґРёРї тәкрарлады. Боярлар, воеводалар РЅРё СѓР№РґР° РёРєУ™РЅ? РЁСѓРЅС‹ ачыклау өчен, Р?ван Р”У™ТЇР»У™С‚ Думасын җыйды.

– Нишлибез? – дип мөрәҗәгать итте ул Думага.

Җавап та кыска вә аңлаешлы иде. Дума исеменнән аны көрәк сакаллы иң өлкән бояр Кирилл Мефодьевич җиткерде.

– Государь! Кулыңа корал ал! – диде.

– Сугыш? – РґРёРї залга текәлде Р?ван.

– Сугыш! – дип җавап бирде зал бертавыштан.

Сугыш озакка сузылмады, РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ әзерлеге югары РёРґРµ. Новгородлылар ягыннан СѓРЅРёРєРµ РјРµТЈ кеше орыш кырында ятып калды, СѓРЅТ—РёРґРµ РјРµТЈРµ әсирлеккә эләкте. Шулай РґР° Бөек РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ мөстәкыйльлеген саклап кала алды. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, аның артында биниһая Р·СѓСЂ славян дәүләтенең башлыгы король Казимир бармак янап тора. У? Казимирның биле каты, Мәскәүнеке ише генә түгел. «Мәскәүне санласагыз, олуг кенәзне С…У©СЂРјУ™С‚ итсәгез, салымнарны вакытында түләсәгез, хәзергә РјРёРЅ сезне тынычлыкта калдырам», – РґРёРґРµ Р?ван күршеләренә.

Р?ванның абруй РєУ™СЃУ™СЃРµ түгелмәде. Кырык елдан артык мөлдерәмә булып торды.


* * *

Хан РєТЇС‚У™СЂРјУ™Рє йоласы белән бәйләнешле тантаналар шактый озак дәвам итте. Үрбәтнең шушындый РґР° РјСѓР», шушындый РґР° купшы, шушындый РґР° зиннәтле тамашаны беренче РєТЇСЂТЇРµ РёРґРµ. Булса РґР° булыр РёРєУ™РЅ байлык, үлчәп-санап кына бетерермен РґРёРјУ™. Р?лһамны болай олыламаганнар РёРґРµ. Һәрхәлдә, СѓР» вакыттагы мәҗлес-тантана СЃУ™С…РёС„У™Р»У™СЂРµ күңелендә сакланмаган. Бәлкем, Р?лһам ТЇР·Рµ теләмәгәндер? У? РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ бөтенләй башка чут. Үзен РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ белә, кешеләр белән аралашудан С‚У™Рј таба белә. Туганда СѓРє хан булып туган. РђРЅС‹ТЈ белән аралашу ТЇР·Рµ бер СЂУ™С…У™С‚.

Шул ук вакытта Үрбәт әлеге күптин-күп мәҗлесләрнең тизрәк төгәлләнүен дә тели иде. Көнләшә ул бу мәҗлесләрдән. Чөнки Мөхәммәдәмин алардан арына алмый.

Бүген, ниһаять, бәхете елмаячак, Мөхәммәдәмин үзе дә сагынган икән, көт, киләм, диде. Көне буе үзен тәртипкә китерде Үрбәт. Түшәкчесенә дә, юындыручысына да тынгы бирмәде. Беренчесен, урын-җирне йомшак җәймәгәнсең, дип битәрләде, икенчесен, суың каты, ислемайларың искергән, дип дәгъвалады. Аш-су тутасына да эләкте. Тутырган тавыгын табынга бөтенләй куйдырмады, артык кызарган, ә ул алтынсу төстә булырга тиеш, имеш. Патраш үләненнән ясалган онны да ошатмады, шулпаны болганчыкландыра бу дип, читкә этеп куйды.

У? күлмәк сайлау ТЇР·Рµ бер тамаша РёРґРµ. Алдында бер тау күлмәк, кайсын сайларга белмичә РёР·Р° чикте. Күлмәкче С‚У™РєСЉРґРёРј иткәннәр Р°ТЈР° ошамый, СѓР» якын иткәннәрне күлмәкче кабул итми. У?йткәләшеп беттеләр. Ахыры күлмәкчене бүлмәсеннән куып чыгарды РґР° кытай ефәгеннән тегелгән ак күлмәген РєРёСЏСЂРіУ™ булды. РђРє С‚У©СЃ аның гәүдәсен тагын РґР° нәфисрәк РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ РёРґРµ. Аккошка охшап РєРёС‚У™.

Р?ТЈ соңыннан кабалын РєУ©Р№Р»У™РґРµ. РњРѕРЅС‹ берәүгә РґУ™ ышанып тапшырмый СѓР». Хәер, Казан җирендә кабал сукмыйлар, РјРѕРЅРґР° РіУ©СЃР»У™, кубыз ише уен кораллары таралган. Кабалы һәрвакыт ТЇР· янында. Тоткынлыкта РґР° кулыннан төшермәде. Нугай илендә чакта кызлар белән, ярыша-ярыша, кабал сугалар РёРґРµ. РљУ©Р№Р»У™СЂРЅРµ Т»У™СЂ бормасына туры китереп, СѓР» гына уйный белә РёРґРµ. Берәү РґУ™ Р°ТЈР° Т—РёС‚У™ алмады. Үзенә ТЇР·Рµ кушылып җырлый РґР°. Тавышы моңлы Үрбәтнең, мамыктай йомшак нәфис тавыш.

Мөхәммәдәмин Үрбәт катында дөньясын онытып, тугарылып ял итә. Гыйшкы да көннән-көн арта гына барган кебек. Хатынының йөзе-бите дә, буй-сыны да, тавышы да, үз-үзен тотышы да бик якын иде аңа.

Зөфаф кичендә Үрбәт иренә кулъяулык бүләк итте. Үзе чикте, сурәтләрен дә, бизәкләрен дә үзе сайлады. Аларның һәрберсенә тирән мәгънә багышлады. Мәхәббәте соңарып килсә дә, әнә шулай уты-ялкыны, ашкынулы хисләр белән килде. Һич көтмәгәндә, алдына бәхет кошы сайрап кунды ич.

– Төсем итеп сакла, бу кулъяулыкка минем бөтен хисләрем салынган, – диде Үрбәт. – Сурәтләренә игътибар ит, менә бу ике һомай кошы синең белән мин. Бер-берсенә турылыклы изге оҗмах кошлары. Ходай безне дә нәкъ шулар сыман яраткан, беребезне беребезгә насыйп иткән.

– Миңа әле берәүнең дә кулъяулык бүләк иткәне юк иде, – диде Мөхәммәдәмин. – Рәхмәт. Мин аны һәрвакыт үзем белән йөртермен.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ Р±ТЇР»У™РєРЅРµ Р±РёРє кадерләп эчке кесәсенә салып РєСѓР№РґС‹. У? ТЇР·Рµ Үрбәткә затлы асылташлар белән бизәлгән көмеш беләзек Р±ТЇР»У™Рє итте. Хатыны аны Р±РёРє яратты, йоклаганда РґР° салмый.

Мөхәммәдәмин килеп керүгә, Үрбәт хезмәтчеләрен чыгарып җибәрде. Ул ирен үзе сыйларга ярата, үз куллары белән. Тик бүген эчке бер тоем белән иренең күңелендә борчуга охшаш ят нәрсә барын абайлап алды. Беренче карашка һичнинди үзгәреш тә юк сыман. Мөхәммәдәмин элеккечә үк ихлас та, шат та, аз-аз гына вәкарьле дә, тәкәббер дә иде.

Үрбәт, нинди борчуың бар дип, иренең өстеннән тормады. Кирәк тапса, үзе әйтер әле, дип уйлады. Дөрестән дә, бер-ике чәркә шәраб эчкәч, Мөхәммәдәминнең күңел төене дә чишелеп китте.

– Гафу ит, аппагым, мине бүген чыгырдан чыгардылар, – диде.

– Мәшәкатьләреңне онытып тор, җанашым, ял ит, күңел ач, – диде Үрбәт, ирен назлый-назлый. – Телисеңме, кабал сугып алам, җыру җырлыйм.

Ул, кабалын кулына алып, нәфис бармакларын биетеп алды. Бүлмә эче колакка ятышлы аһәң белән тулды. Аңа җыр өстәлде.

Агач башы әкрен җилгә тәсбих әйткән кеби,
Минем җаным омтыладыр сиңа, гүя һомай кошы имди.

Бу ашкынулы гыйшык җырын тыныч кына тыңлап булмый иде. Ул бөтереп ала да әле күкләргә ашыра, әле ярсу диңгез дулкыннарында тибрәтә, әле эссе кояш нурларыдай өтә башлый. Җырда Үрбәтнең үз хисләре, шуңа күрә ихлас вә табигый яңгырый, тыңлаучыны да битараф калдырмый.

Бу җиһанга килдек без ялгыз кошлар кеби,
Мәрхәмәтле ходай пар канатлар насыйп итте имди.

Мөхәммәдәмин хатынының алдына килеп тезләнде. Үрбәтнең кулыннан кабалы төшеп китте.

– Җанашым, акылыңа кил, хан тез чүкми, – дип, ирнең аякларына егылды.

– Мин сине бик яратам, бикә, – диде Мөхәммәдәмин.

– У? минем яратуымның чиге юк…

Яратышып-сөешеп янә табынга утыргач, Мөхәммәдәмин өзелгән сүзен ялгап җибәрәсе итте. Күрәсең, йөрәгенә тигән иде.

– Гаскәреңнең яртысын тарат, дип бәйләнә Кляпик, – диде ул. – Бу юлы Мәскәүдән бик үзгәреп килде, ни сөйләгәнен үзе белми.

Т®СЂР±У™С‚ каш астыннан гына иренә карап РєСѓР№РґС‹. Урысларга кагылышлы СЃТЇР·Р»У™СЂРµ РєТЇРї РёРґРµ аның. Р?ТЈ нык борчыганы – РњУ™СЃРєУ™ТЇ кешеләренең Казан-йортка баш булып Р№У©СЂТЇР»У™СЂРµ. Сарайда РґР° алар бихисап. Юньлегә түгел РёС‡ Р±Сѓ. Тыкшыналар, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Ниндидер килмешәк хан булып ханга күрсәтмә бирсен РёРЅРґРµ.

– Ул Кляпик белән Теләшне Мәскәүләренә куып җибәрергә кирәк, – диде Үрбәт, иренең сүзен куәтләп. – Гаскәреңне тарат, имеш. Бәлкем, ханлыкны да таратыргадыр? – Үзе тагын иренә карап алды, җимне йоттымы, янәсе, йөзен чытмадымы? Тыгылма, бу синең эшең түгел, дип орышып ташламасмы?

– Аларны җибәреп булмый, илчеләр бит, – диде Мөхәммәдәмин сүрән генә, – гаскәр мәсьәләсендә мин синең белән тулысынча килешәм.

– Казан-йортны элекке хәленә кайтармый торып, бу бәлаләрдән арынып булмас, Мөхәммәдәмин, – диде Үрбәт.– Синең ханлыгың вакытында аны урыс үз пәрәвезенә чорнаган, син үк ул пәрәвезне өзгәләргә бурычлысың. Югыйсә үз халкың алдында каһәрле булуың ихтимал.

Үрбәт сүзләрнең юри кискенрәкләрен сайлады. Чын дөреслекне белеп тору ханның үзенә дә, халкына да файда гына, дип уйлады.

Мөхәммәдәмин, ни гаҗәп, сырт йоннарын кабартмады.

Үрбәт янә үсенеп китте.

– Йә, нигә авызыңа су каптың? – дип, көлә-көлә, иренә тустыган тоттырды.

Мөхәммәдәмин аны тиз генә бушатып куйды да әйтте:

– Син тәкрарлаганны эшләү өчен, Р±РёРєУ™, Р У™СЃУ™Р№ белән төзелгән Килешүне гамәлдән чыгарырга РєРёСЂУ™Рє. У? минем Р?ван Васильевич каршында антын орган аты аласым килми, – РґРёРґРµ.

– Мөхәммәдәмин, мин сине кыю, тәвәккәл, булдыклы, зирәк хан дип беләм, – диде хатын, – һәм ышанам, Казан-йортның элекке данын кайтарачаксың әле син. Кайтарачаксың!

Т®СЂР±У™С‚ әлеге У™ТЈРіУ™РјУ™РґУ™РЅ Р±РёРє канәгать калды. Р§У©РЅРєРё РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ аның сүзләрен җитдигә санап кабул итте. Җае туры РєРёР»ТЇРіУ™, фикерләшүне дәвам РёС‚У™СЂРіУ™ РґУ™ була лабаса. У?ле Р±Сѓ башы гына.

– Җанашым, хатыныңны назлар идең, ичмасам, бетмәс ул Мәскәү хәлләре, – дип, үпкәләгәндәй, иренә елышты. – Мин сине бик сагындым…


* * *

РљУ©РЅ артыннан РєУ©РЅ үтте, тормыш арбасы ТЇР· көенә тәгәрәвен белде. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ шул арбаның төбенә җигелде. Ханның мәшәкатьләре бихисап Р±РёС‚ аның, башы С‚ТЇР±У™С‚У™Р№РіУ™ сыймаган чаклары РґР° еш була. У? бервакыт колагына «Арча даругасында[6 - Даруга – өлкә.] баш күтәрергә җыеналар РёРєУ™РЅВ» РґРёРіУ™РЅ С…У™Р±У™СЂ килеп иреште.

Арча гомер бакыйга ханлыкның сызлавыгы иде. Кәҗәләре һаман сөзешергә генә тора. Мөхәммәдәминнең үз язмышында да кылычын болгап алды Арча. Гаделлекне табарга булышты, дияргә дә ярыйдыр әле, бәлки.

1496 елның май аенда РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван III РєУ™ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ өстенә Шәйбан ыруыннан булган Мамык исемле Себер шаһзадәсенең СЏСѓ чабуы РјУ™РіСЉР»ТЇРј булды. Р?ван өчен Казанга Т»У©Т—ТЇРј кылу РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ Т»У©Т—ТЇРј кылу белән бер РёРґРµ. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ хан – аның кешесе.

Казанның Кәлимәт, Урак, Садыр, Агыш кебек дәрәҗәле кешеләре дә Мамык хан тарафын куәтләмәктә, имеш. Болары да олуг кенәзнең таянычы иде. Күрәсең, Мөхәммәдәмин белән аралары бозылышкан.

Озын-озак уйлап тормастан, ул ярдәмгә гаскәр тәгаенләде. Мамык чигенергә мәҗбүр булды.

Мөхәммәдәминнең эченә җан керде. Хәтта кирәге юк, дип ярдәмгә килгән урыс гаскәрен кайтарып ук җибәрде.

Мамык РёСЃУ™ С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂСЂУ™Рє булып чыкты, гаскәрен СЏРЅУ™ Казан тарафына Р±РѕСЂРґС‹. РђТЈР° нугайлар кушылды. У?леге Р±У™РєР»У™СЂ РґУ™ Мамык ханга тугрылыкларын белдерделәр. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, электән казанлыларны шактый рәнҗетүе сәбәпле, халыкта яклау тапмады. Бердәнбер юлы качып РєРёС‚ТЇ РёРґРµ, шулай эшләде РґУ™.

Шөкер, Р?ван хәлен аңлады, элеккеге җирләренә, Каширага башлык итеп билгеләде.

Мамык хан, һич уйламаганда, үзенә Казанны яулап алырга булышлык иткән шул ук Кәлимәт бәкләрне, тотып, зинданга яптырды. Аннан китереп, сәүдәгәрләрнең малына кул салды. Шул рәвешле, катгый тәртип урнаштырырга омтылды.

Арча гына баш РёСЏСЂРіУ™ теләмәде. РЇТЈР° хан аны СЏСѓ чабып тезләндерергә ниятләде. У? орыш арчалылар файдасына төгәлләнде.

Мамык, Казанга кайтып, калага керергә маташып караса да керә алмады. «Бәкләребезне зинданга яптырдың, сатучыларыбызны таладың» дип, якын да китермәделәр.

РЁСѓР» рәвешле, теләпме, теләмичәме, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ үчен арчалылар кайтарды. Дөрес, Р?ван тәхеткә аны түгел, туганы Габделлатыйфны утыртты. РўРёРє барыбер Арча аның күңеленә яхшылык белән кереп калды.

Бу бунтарь һәм дәгъвалы кала янә үзе хакында белгертте.

– Гаскәр җибәрергә, канга батырырга! – дип хәл итте илче Кляпик. – Башкаларга сабак булыр.

Телешев борынын җыерды.

– Тәкъдимегез монголларныкыча тупас, кенәз. Нәзбереклек таләп ителә әлеге шартларда, – диде ул, ярым шаяру, ярым мыскыллау рәвешендә.

– Үзегез нәрсә тәкъдим итәсез соң?

– Арча даругасы Хуҗаш бәкне, чакыртып, бик шәпләп борычларга кирәк. Нишләргә икәнен ул үзе белер. Нигә дип әле без ул эшлисе эшне эшләргә тиеш?

Телешев, кәнәфигә җәелеп утырып, кәсәсенә шәраб агызды.

– Бәлки, бәлки, – дип икеләнгәндәй кыланды илче.

Мөхәммәдәминнең бу тамашадан чигә тамырлары бүртеп чыкты. Күр, тын алырга да бирмиләр.

Очлы күз Телешев Мөхәммәдәминнең эчендә буран купканын бик тиз сизеп алды.

– Хан галиҗәнаплары, бу эшне без баш карачыга гына тапшырыйк. Кәлимәтнең турыдан-туры вазифасы лабаса – даругаларда тәртип урнаштыру, – дип, сүзнең юнәлешен үзгәртеп җибәрде.

– У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, – РґРёРґРµ Кляпик. – Хан Т»У™СЂ ярыкка С‡У©Р№ була алмый.

«Сез ул монда чөй булып утырасыз» дип, тешләрен кысты Мөхәммәдәмин.

Мәскәүлеләр чыгып киткәч тә, ул Арча хәлләре турында уйланып утырды. Борчый иде бу мәсьәлә аны. Бу хакта Үрбәт белән дә киңәште.

Бичәсе аны дикъкать белән тыңлады.

– Арчага синең үзеңә барырга кирәктер, Мөхәммәдәмин,—диде. – Бүрек ташлап кына бүредән котылып булмас, күзгә-күз очрашып аңлашуга ни җитә?

Бу фикер Мөхәммәдәмингә дә ошады. Тагын ике көннән ул Арчада иде инде. Хуҗаш бәк аны бик зурлап каршы алды. Янында мари бәге Турай да бар иде.

– Борынгы Арча җирендә Барча Казан җиренең синең шикелле мәртәбәле вә олуг ханын сәламләү бәхетенә ирешүебез белән без чиксез куанычлы хисләр кичерәбез, – диде Хуҗаш бәк, билен бөгеп. – Арча ягы һәрвакыт ханлыкның терәге булды. Киләчәктә дә шулай булып калыр, иншаллаһ. Вәләкин кем дә кем кылычын кынысыннан чыгара икән, үзенә үпкәләсен. – Соңгы сүзләрен олпат бәк шундый катгый итеп әйтте ки, сөңгеләр чәкелдәшкәндәй булды. – Мамык хан әнә Арча сабагыннан соң әле булса игә килә алмый, ди.

Мөхәммәдәминнең, билгеле, үзен хан тәхетен ташлап качарга мәҗбүр иткән Себер шаһзадәсе турында ишетәсе килеп тормый иде. Сизелер-сизелмәс кенә иреннәре кысылып куйды. Бәк моны бик яхшы белә. Шулай да төрттереп кую зыян итмәс дип санады, ахры.

Чират Турайга җитте.

– Бес С‚У™ үсебессне Касан йорты адәмнәре тип саныйбыс, хан, СЏСЂРґУ™РјРіУ™ өмет итәбес, – РґРёРґРµ СѓР» РєСѓРµ Т—РёСЂУ™РЅ сакалы аша ургылып чыккан РєУ©СЂ тавышы белән. – Мари – урман кешесе, сугыш-орышка РјР°Т»РёСЂ түгел. У? менә агач эшендә бесгә тиңнәр СЋРє. Урман нигъмәтләребес С‚У™ җитәрлек.

Турай кулын болгап алды. Шунда ук озын итәкле чикмәннәренең алгы чабуын билбауга кыстырган, бәкләре шикелле үк җирән чәчле көчле егетләр өч зур мичкәне тәгәрәтеп тә китерделәр.

– Балыбыстан авыс итегес, – диде Турай, – сүс бирәм, сарайны балдан өсмәбес.

– Янә бер тамаша, – диде Хуҗаш бәк.

Сызгырып Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ РёРґРµ, Т—РёСЂ астыннан гына калкып чыккандай, бер чирү җайдак РїУ™Р№РґР° булды. Атларын биетеп кенә бастырып РєРёР»У™Р»У™СЂ. Р?ТЈ алда ак атка атланган углан. Р?СЏСЂ өстендә С‚У©Р·РіУ™ катып утыра, әйтерсең Р»У™ анадан аты белән туган.

– Угланны кем дип белик? – дип сорады хан.

Бәкнең авызы ерылды, бу сорау аны чын-чынлап бәхетле итте.

– Минем үз улым ул, хан, Уйгын атлы, – диде. Аннан соң олы бер канәгатьләнү белән ниятен белдерде: – Углан Уйгын җитәкчелегендәге бу чирүне сиңа бүләк итәм, кабул итеп ал.

– Чынлапмы?

– Вәгъдә – иман, хан, арчалыларның сүзе бер булыр!

Очрашу менә шулай күтәренке рухта башланып китте. «Нахак С…У™Р±У™СЂ таратканнар РёРєУ™РЅ Арча кешеләре турында, ару СЃСѓРЅС‹ гына куертканнар РёРєУ™РЅВ» РґРёРіУ™РЅ нәтиҗә чыгарды РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ. РўРёРє Р±Сѓ ашыгыч нәтиҗә РёРґРµ. У?ТЈРіУ™РјУ™ РјРѕРЅС‹ Р±РёРє ачык күрсәтте.

– Казан йортыбыз кайчан урыс кубызына биюдән туктар икән, хан? – дип капланды аңа Хуҗаш бәк, табынга утыргач.

– Без дустанә ике дәүләт, бәк…

– Казан үзенчә СЏС€У™СЂРіУ™, ТЇР·Рµ теләгән ханны тәхеткә утыртырга, үзенең мөстәкыйль эчке Т»У™Рј тышкы сәясәтен алып барырга тиеш, – РґРёРґРµ Р№РѕСЂС‚ хуҗасы, канәгатьсезрәк рәвештә. – РЎРёРЅ – бөек ыру варисы. Бурычың – ыруыңа лаек РґУ™ТЇР»У™С‚ РєРѕСЂСѓ. Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ, Р?Р±СЂР°Т»РёРј ханнарның СЂСѓС…С‹ рәнҗеп ятмасын. Кулыңа ныклап ал хакимият дилбегәсен. РћСЏС‚ Р±РёС‚, Казан урыс белән тулган, атларга ирек СЋРє. Белеп-сизеп торабыз РёС‡, СЃРёТЈР° урыс илчеләре, урыс дьяклары аяк атларга РґР° Р±РёСЂРјРёР»У™СЂ, үзләренекен тукыйлар. Тукыйлар гынамы, үзләренчә эшләтәләр РґУ™. Себереп С‚ТЇРіУ™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє аларны. Татар ТЇР· өендә ТЇР·Рµ С…СѓТ—Р° булсын!

Хуҗаш бәк кипшенгән иреннәрен кәсә читенә тигезеп алды, әмма эчмәде, кире өстәлгә куйды. Мөхәммәдәмин дә шәрабка кагылмады.

Кызык, Р±У™Рє Т®СЂР±У™С‚ Р±РёРєУ™ сүзләрен сөйли РёС‡, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ. Р›У™РєРёРЅ СѓР» Хуҗашның дәгъваларына карата турыдан-туры ярып бер СЃТЇР· РґУ™ әйтмәде. У?РјРјР° шуны ачыклады: арчалылар ханлыкның бүгенге хәленнән СЂРёР·Р° түгелләр.

– Кәлимәт куштанның бүресе улый Казан-йортта, – РґРёРї, ташка баскандай сүзен өздереп дәвам итте Р±У™Рє, – РјРёРЅ белгәндә генә, У©С‡ ханның башын ашады СѓР». Карачылар белән РґУ™ шул хаин идарә РёС‚У™, диваны РґР° аның кубызына Р±РёРё. Р?ван патша, билгеле РёРЅРґРµ, Р±РёРє СЂРёР·Р°-бәхилдер ялмавызының гамәлләреннән. Р™У©СЂУ™Рє сыкрый.

Хуҗаш, һичшиксез, хаклы. Ханлык РњУ™СЃРєУ™ТЇ СЃТЇР·Рµ белән яши. Кәлимәт С‚У™ – баштанаяк олуг кенәз кешесе. Бу вазгыять РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ үзенә РґУ™ ошамый. РўРёРє РЅРё С…У™Р» итмәк РєРёСЂУ™Рє, РёРєРµ арадагы Килешү шуны таләп РёС‚У™ Р±РёС‚. Килешүгә тугрылык хакында СѓР» Р?ванга кат-кат ант итте. РЁСѓРЅС‹ТЈ белән бергә, Хуҗаш Р±У™Рє кебекләрне РґУ™ узындырырга ярамый.

– Ханның С‚У™РїУ™Р»У™РІРµ үтергеч булырга тиеш, – РґРёРґРµ СѓР», эчке бер киная белән Р?ван патшаның яраткан гыйбарәсен кабатлап. – У?гәренки аның С‚У™РїУ™Р»У™ТЇР»У™СЂРµ көчле күренеп С‚У™, үтергеч булудан туктый РёРєУ™РЅ, чарасызлыкның башлануы шушы була РёРЅРґРµ. У? минем тәпәләүләрем үтергеч булыр!

Бу кинаяне һәрберсе үзенчә гөманлады. Кәлимәтләрнең койрыгына басар бу, дип сөенде Хуҗаш бәк. Турай исә аны урысларга карата һөҗүмне көчәйтүгә өндәү дип кабул итте.

– Монахлар мариларны христиан диненә күчәргә өндиләр, чиркәү салдырыгыз, диләр. Беснең мөселман кардәшләребесне мәсхәрә итәләр, – дип, урыслар бакчасына бер олау таш ыргытты.

У?ТЈРіУ™РјУ™ озынгарак сузылды. РЎТЇР· бозау имезә, башка тояк тигезә, җитәрдер, мөгаен, югыйсә үтергеч тукмаклар СЌР»У™РіТЇРµ РґУ™ Р±РёРє ихтимал, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹ Р±У™Рє Т»У™Рј җиңелчә генә кулларын С‡У™Р±У™РєР»У™Рї алды. Бүлмәгә, ябырылып, яшь туташлар килеп керде. Кием-салымнары җиңел, ТЇС‚У™ күренмәле, бөтен матурлыклары СѓС‡ төбендәгедәй менә РјРёРЅ РґРёРї ярылып ята. Ашкынулы РєУ©Р№ яңгырады. РљУ™РЅРёР·У™РєР»У™СЂ боргаланып-сыргаланып биергә тотындылар.

Мәҗлес соңында Хуҗаш ханны улы белән таныштырды.

– Казан-йортның олуг ханына хезмәт итү – минем өчен зур дәрәҗә, – диде Уйгын, ханның күзләренә туп-туры карап.

Йөзе-күзе, килеш-килбәте, бөтен торышы нур чәчеп тора иде угланның. Үзе дегет арбасыннан төшеп калган диярсең, чәче кара, каш-керфекләре кара, сакал-мыегы кара. Шул каратут йөздә асылташ сыман шомырттай ике кара күз елтырый. Энәдән-җептән киенгән. Ат бәйләрлеге бар бу егетнең, дип уйлап куйды Мөхәммәдәмин.

– Хан байрагы астында җанымны фида кылырга да әзер, – дип төгәлләде углан сүзен.

– Җиһан – исәннәр кулында, углан, яшәү хакында уйларга кирәк, – диде Мөхәммәдәмин, – башлы-күзле булырга ниятлисең дип ишеттем, Ходай хәерле тормыш насыйп итсен.

Уйгынның нурлы йөзе тагын да балкып китте.

– Бусагаңа йөземне сөрәм, и мөхтәрәм Мөхәммәдәмин хан, – диде ул шундый ук тәвәккәллек белән, – үтенечемне кире какма, зинһар, никахыма фатихаңны бир!

– Сөбханалла, углан, – дип, хан Уйгынның юлпычтай киң аркасыннан сыйпап алды. Ошатты ул Арчаның яшь бәген.

Кәләш, киенеп-ясанып, күрше бүлмәдә генә көтеп торган икән. Турай бәк аны, җитәкләп, хан каршысына китереп бастырды.

– Минем кысым Тутыя сиңа баш ия, хан җәнаплары.

Мөхәммәдәмин кызны башыннан аягына кадәр күзәтеп чыкты. Ул аптырашта, чөнки сылукай ике тамчы су шикелле Серафимага охшаган иде. Тутыя да, аның элекке мәгъшукасы кебек, тау кылганыдай аксыл чәчле, аксыл кашлы, аксыл йөзле иде. Шундый ук чибәр, зифа. Ни хикмәт, бу чибәрлек ханны дулкынландырмады. Серафима узган заманда калган иде шул инде. Үрбәт аны Мөхәммәдәминнең күңеленнән тәмам кысып чыгарды.

– Бик РіТЇР·У™Р» кызың бар РёРєУ™РЅ, Р±У™Рє, котлыйм, – РґРёРґРµ СѓР» Турайга. У? кызга карап У©СЃС‚У™РґРµ: – Ышанам, Казан Р±РёРєУ™Р»У™СЂРµ арасында РґР° ТЇР·РµТЈРЅРµТЈ лаеклы урыныңны табарсың.

Аннан соң ул, Уйгын белән Тутыяны янәшә бастырып, аларга ханның абруйлы фатихасын юллады:

– Мин, Барча Казан җиренең бөек ханы Мөхәммәдәмин, сезнең никахка үземнең дәрәҗәле фатихамны бирәм. Шуның белән Ходай каршында үз өстемә зур җаваплылык алам. Фатихамны гомерегез буе саф-пакь килеш саклагыз. Бер-берегезнең кадерен белеп яшәгез. Уйгын бәк, син ирлек вазифаңны, Тутыя бикә, син хатынлык вазифаңны Коръән-Кәримдә тәгаенләнгәнчә намус белән үтәгез. Мәмләкәтебезгә лаеклы ул-кызлар үстерегез. Ошбу теләкләрне Аллаһы рәхмәте белән җиткерәм. Амин!

Яшьләр, тезләнеп, ханның чабуын үптеләр. Турай ирексездән бәреп чыккан күз яшьләрен сөртергә дә онытты. Хуҗаш бәк тә бик дулкынланган иде, ханга әйтергә сүз таба алмыйча тотлыгып торды.


* * *

Арча Мөхәммәдәмингә ниндидер дуамал тәвәккәллек иңдерде. Ул аннан, читлектән чыгарылган җанвар шикелле, иркен сулыш тойгысына уралып кайтты.

Шул кызу белән ул икенче көнне үк Карачылар шурасын җыйды. Диван әһелләре дә чакырулы иде.

Ханның итәгенә СѓС‚ капкан кешедәй үрсәләнүен Кәлимәт ошатмады. Хуҗаш Р±У™Рє коткысына бирелгән, РґРёРјУ™Рє РєРё, У™ СѓР» гомер бакый РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ каршы булды. Җыенга Кляпик белән Телешевның чакырылмавы аның шиген тагын РґР° көчәйтеп Т—РёР±У™СЂРґРµ. Бу ычкыну Р?ванга ошамаячак, билгеле, РЅРёРіУ™ карамадың, РЅРёРіУ™ СЋР» РєСѓР№РґС‹ТЈ, РґРёСЏС‡У™Рє. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ ТЇР·Рµ РґУ™ – башы-аягы белән олуг кенәз кешесе. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен аны тәхеткә утырттылар РґР°. Бәлки, СЌРЅУ™РґУ™РЅ РґУ©СЏ ясамаска кирәктер? РЇТЈР° хан Р±РёС‚, ихтимал, бераз гына кети-мети уйныйсы РґР° киләдер? Шаяргалап алсын, У™Р№РґУ™, аннан РЅРё зыян, мал РґР° ТЇР· утарына кайта, адашып, әллә кая олага алмас, дилбегә барыбер Кәлимәт белән Р?ван кулында.

Кәлимәт СЃСѓРЅС‹ болгата РґР°, ТЇР·Рµ СЃСѓ өстендә кала РґР° белә РёРґРµ. Сизгер, С…У™Р№Р»У™РєУ™СЂ, Р·РёСЂУ™Рє. Хакимлек хакына СѓР» бернинди хилафлыклардан РґР° Р№У©Р· чөерми. Борыны сак, җилнең кай тарафтан искәнен шундук тоеп ала. РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзе Р?ван Васильевич Казан ханлыгын вассал РґУ™ТЇР»У™С‚ РёС‚ТЇРіУ™, дәрәҗәлерәк урын өмет итеп, урыслар башкаласына элдертте Кәлимәт. Олуг кенәзнең аю ише ерткыч җанварларга РјУ©РєРёР±Р±У™РЅ икәнен РєТЇРїС‚У™РЅ белә РёРґРµ РёРЅРґРµ СѓР». Былтыр Себергә кешеләр җибәреп, кара аю баласы кайтарткан РёРґРµ. Кулга ияләштерделәр, бер елда биниһая Р·СѓСЂ булып үсте. Ушлы РґР° РёРґРµ.

Кәлимәт РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ сарай ишеген С‚У©РіУ™Р» бер атна саклады. Р?СЂС‚ТЇРє килеп баса, СѓС‚ алгач кына РєРёС‚У™. Кабул итми генә Р±РёС‚ Р?ван. Дьяк аша «көтсен» РґРёРї әйттерә ТЇР·Рµ, У™ һаман чакырмый. Кылыч борынлы, СЋРєР° иренле РґСЊСЏРєРЅС‹ТЈ кесәсенә алтын С‚У™ТЈРєУ™ РґУ™ шудырып карады, файдасы гына тимәде. У?йтерсең Р»У™ РєРёР·ТЇ тора, сарай йомышчылары кебек РЅУ™РєСЉ СЌС€ башлануга килеп Т—РёС‚У™ РґУ™ ишек катындагы аулак кәнәфигә СЃРµТЈУ™. Кешеләр патша катына керә-чыга, РґСѓ РєРёР»У™Р»У™СЂ, тормыш кайный. Кәлимәт РёСЃУ™ утыра-утыра йокымсырап та РєРёС‚У™. Аннан СЃРѕТЈ, бер-бер СЏС‚ тавыш чыгармадыммы РёРєУ™РЅ РґРёРї куркынып, тирә-СЏРєРєР° РєТЇР· ата. Янына РґСЊСЏРє килеп басканда РґР°, йокылы-уяулы хәлдә РёРґРµ СѓР». «Олуг кенәз Р?ван Васильевич СЃРёРЅРµ РєУ©С‚У™В» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ асылына төшенмичә берара аңгыраланып торды.

– У?… РЅУ™СЂСЃУ™?.. Кайда? – РґРёРї мыгырданды.

– Олуг кенәз Р?ван Васильевич РєУ©С‚У™, тиз Р±СѓР»! – РґРёРї кычкырды РґСЊСЏРє, У™ үзалдына: – Р? поганый татарин, – РґРёРї сүгенеп С‚У™ алды.

Патша янына кергәндә, Кәлимәт үз акылында иде инде.

– Хөрмәтле галиҗәнап, атабыз олуг кенәз Р?ван Васильевич, – РґРёРї, тәхет хуҗасының аягына егылды, – Казан-йорттан сезләргә РєТЇРї сәламнәр алып килдем. Без Сезләрне үзебезнең бердәнбер Т»У™Рј алыштыргысыз хакимебез РґРёРї саныйбыз. Ходай озын гомер, патшалык куәте бирсен. Эчкерсез хөрмәтемнең билгесе итеп, Сезләргә Р±ТЇР»У™Рє алып килгән идем, кабул итеп алсагыз, Р±РёРє шат булыр идем…

– Бүләгең кая? – РґРёРї сорады Р?ван битараф кына.

– Тышта, – дип, орынган башын идәннән күтәрде Кәлимәт, – Сезләр кайда кушса, шунда илтәбез.

– Ни-нәрсә соң ул?

– Аю, Р?ван Васильевич җәнаплары, Мишка…

– Мишка?!

Р?ван, гаҗәпләнеп, Р±У™РєРєУ™ терәлеп катты.

– Тор әле, поганец, тор. Татарлар, гадәттә, чапкын бүләк итә торганнар иде, син аю дисең. Мишка… ха-ха-ха…

Ул буыла-буыла көләргә тотынды. Аңа ияреп боярлар, дьяклар, җансакчылары шыркылдый башлады.

– Өйрәтелгән аю, – диде Кәлимәт, патша көлеп туйгач, – берәүдә дә юк андый аю. Корымга буягандай чем кара.

– Ниемә дип, алайса, утырасың соң, күтәр үкчәңне, бар, тиз бул, Михалычны алып кер.

Кәлимәт атна буе тыныч кына үзенең язмышын көтеп утырган алпамша тәпине, җитәкләп диярдәй, патша янына алып керде. Аюны баһадир гәүдәле дүрт кеше чылбырда тота. Кулларында озын саплы балта. Алай-болай тузынырга керешсә, хәзер маңгаена балта түтәсе төшәчәк.

Бүләк аю гайрәтен күрсәтергә ашыкмады. Киресенчә, үзен иркә мәче шикелле тотты, дәрәҗәле урынга килеп эләгүен сизенә иде булса кирәк. Дәрәҗәле урын – бер үк вакытта иң куркыныч урын да әле ул. Шулай да яңа хуҗасын ошатты, ахры, сәлам биргәндәй, калын тавышын чыгарып үкереп алды.

– У-у-у…

Р?ван яшь бала сыман сөенде. РђСЋРЅС‹ТЈ бер алдына, Р±РёС€ артына төште, маңгаеннан сыйпады, СЃУ©Р№РґРµ, яратты. РЈР» яшьтән шушы ерткычны ТЇР· итте. Башкалар СЌС‚ РґРёРї хыялланганда, СѓР» атасыннан аю баласы Р±ТЇР»У™Рє итүен үтенде. Шуннан китте РёРЅРґРµ. РљУ©С‡-куәтләре, җитезлекләре, килеш-килбәтләре белән ихтирамын яулады Михалычлар РњУ™СЃРєУ™ТЇ тәхетенә РґУ™РіСЉРІР° кылучы малайның. Баш бирмәүчеләренең маңгаена ТЇР·Рµ ТЇРє РєРёСЃС‚У™РЅ белән тондыра РёРґРµ. Бер СЃСѓРіСѓРіР° ега РёРґРµ. Т®Р·Рµ РґУ™ аюдай гайрәтле РёРґРµ Р?ван.

– Каян эләктердең син, поганец, мондый нөсхәне, беренче күрү-ү-ү-ем, – дип сузды олуг кенәз. – Шаккатмалы бит, ә? Гәүдәсе дисәң гәүдәсе, төсе дисәң төсе…

Шул арада Михалычның сырт йонына кызыл төстәге тукыма да бәйләп куйдылар. Ул инде бозымнардан азат иде.

– Кеш тиресеннән тегелгән бер тунымны китерегез! – дип әмер бирде олуг кенәз.

Р?ван әлеге зиннәтле тунны бәхетеннән РёРєРµ-У©С‡ Т—У™СЏ Р±СѓРµ кадәр үсеп киткән Кәлимәтнең җилкәсенә элде.

– Бәйрәм ашы – кара-каршы, Р±У™Рє. Бу тун СЃРёТЈР° җиңеллекләр алып килер. Р§У©РЅРєРё СЃРёРЅ бүгеннән минем Казан йортындагы яшерен шымчым буласың. Колакларым. Күзләрем. Ышанычым. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ хыянәт юлына басасың РёРєУ™РЅ, ТЇР·РµТЈУ™ ТЇРїРєУ™Р»У™, ТЇР· аюыңнан ботарлатачакмын.

Кәлимәт олуг кенәзнең ышанычын аклады. Хәтсез генә Р±У™РєР»У™СЂРЅРµ ТЇР· ягына аударды. Хөкүмәттә РґУ™, диванда РґР° аның кешеләре утыра. Карачылар, угланнар арасында РґР° СЃТЇР·Рµ ТЇС‚У™. Р?ван шымчысының гамәлләреннән канәгать. Р‘ТЇР»У™Рє турында РґР° онытмый. Алар РёРЅРґРµ тун ише генә түгел. Баш карачы вазифасы СѓР» Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂРЅРµТЈ РёТЈ кыйммәтлесе. Бу вазифа Р°ТЈР° мал-мөлкәтен РґУ™, РґУ™СЂУ™Т—У™-абруен РґР° олаулап-олаулап китерә.


* * *

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ кымыз кертергә кушты. У?ТЈРіУ™РјУ™ тагын РґР° җанланыбрак китте. РўРёРє әлегә Р±У™РєР»У™СЂ, морзалар үзара СЃТЇР· куерталар. Бәгъзеләре ат РєУ©С‚ТЇР»У™СЂРµ белән мактана, бәгъзеләре ау хәлләрен сөйли. Яшь кәләшләр РґУ™ телгә кереп-кереп ала. Кыскасы, С‚У©Рї СЃТЇР·РіУ™ керешкәнче була торган гадәти гайбәтләр.

РўУ©Рї СЃТЇР·РЅРµ Р№У™ хан ТЇР·Рµ башлый, Р№У™ аның фатихасы белән баш карачы тәкрарлый. РЇТЈР° хан үзен ничек тотар, әлегә билгесез. У?РіУ™СЂ авыз С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРµ раска килсә, СѓР» баш карачыны У©РЅУ™Рї җиткерми, имеш.

Кәлимәтнең башында кырыкмаса-кырык СѓР№. Т®Р· сүзенең СЃТЇР· буласына ышанычы Р·СѓСЂ булса РґР°, нигәдер күңеле тыныч түгел. Эче поша. Р?лчеләр белән РєРёТЈУ™С€-табыш итешер РёРґРµ, алар чакырылмаган. РќРё сәбәпледер РґУ©РЅСЊСЏСЃС‹ кирегә РєРёС‚У™СЂРіУ™ тора кебек.

Хан тамагын кырып куйды. Бу «игътибар, хәзер мине тыңлагыз!» дигәнне аңлата иде. Ләкин авызыннан сүз чыкмады, йомышчы морза гына нидер ишарә итте. Бүлмәгә төз гәүдәле, ыспай киемле бер чибәр углан килеп керде. Тын калдылар. Һәммәсе карашы белән угланны капшый, янәсе, нинди тутый кош бу?

– Таныш булыгыз, баш углан Уйгын бәк, – дип, тантаналы төстә тәкъдим итте аны хан.

Уйгын хан каршысына килеп тезләнде.

– Күз карашларыннан күреп торам, монда җыелган мөхтәрәм җәмәгать синең белән бик кызыксына, углан, кыскача гына тәрҗемәи хәлеңне сөйләп уз, – диде Мөхәммәдәмин.

– Мин Арча бәге Хуҗаш морзаның төпчек углы, – диде Уйгын, – атам хан галиҗәнапларына гаскәри хезмәткә җибәрде. Үзем белән бер чирү сугышчы алып килдем. Ханга турылыклы булырга ант эчәм. Аның өчен башымны салырга да әзер.

– Бәрәкалла, бәрәкалла, – РґРёРї хуплады У?С…РјУ™С‚ Р±У™Рє баш угланның сүзләрен.

Кәлимәт Р°ТЈР° күзенең агы белән карап РєСѓР№РґС‹. Р§У©РЅРєРё, беренчедән, хан баш угланны алыштыру хакында Р»У™Рј-РјРёРј әйтмәде. Бу аны баш карачы буларак танымау лабаса. У? баш углан турыдан-туры баш карачыга буйсына. Р?кенчедән, СѓР» Хуҗаш Р±У™Рє углын баш углан итеп РєСѓСЋРіР° теше-тырнагы белән каршы.

Мөхәммәдәмин баш карачының эчендә нинди ялкын дөрләгәнен белми һәм белергә дә теләми иде.

– Салым түләү, аны дәүләт мәнфәгатьләрендә файдалану мәсьәләсе мине бик тә борчый, – дип, ул җыен табынына яңа җим сипте. – Күп кенә дәүләтләрдә, әйтик, Литвада, салымны җан башыннан түлиләр. Бездә төп берәмлек итеп хуҗалык алынган. Эре җир биләүчеләр исемлектән бөтенләй төшеп калган.

– Эре җир биләүче бәкләр гаскәр тота, – диде Сәрдар морза.

– Бу хакта да сүз булыр, – диде Мөхәммәдәмин. – Гаскәрнең хәле бик мөшкел, мин салымның яртысын хәрби мәнфәгатьләргә тотарга кирәк дип саныйм. Баш углан да бу фикерне хуп күрә. Сез дә уңай карарсыз дип ышанам.

– Белүемчә, Казан-йорт бер дәүләт белән дә орыш ачарга җыенмый. Хәзерге вазгыять шартларында андый хаҗәт гомумән юк, – дип, ниһаять, Кәлимәт тә сүзгә кушыласы итте.

– Сүз яу чабу, орыш ачу турында бармый, – диде Мөхәммәдәмин сабыр гына, – сүз Барча Казан җиренең иминлеге, шул иминлекне тәэмин итү турында бара.

– Салым тәртибен үзгәртү ханлыкның эчке хәленә тискәре йогынты ясаячак, – диде Кәлимәт. Ул, теләктәшләр эзләп, күзләре белән бүлмәне сөзеп алды. Ләкин аны хупларга атлыгып торучылар юк иде. Һәрхәлдә, хан белән бәхәскә керергә ашыкмадылар.

– Үзен үзе саклый алмаган дәүләтнең эчке халәте дә була алмый, – диде хан, өздереп, – Казан элекке бөеклеген кайтарырга бурычлы. Шулчакта гына эчке халәтебез дә мантып китәр.

Сәрдар бәк ялгышын төзәтергә ашыкты.

– Мин, – диде ул, иреннәрен чуп-чуп китереп, – хәрби мәнфәгатьләргә акча арттыруны ифрат та мәслихәт эш дип саныйм. Гаскәр бит бәкләрдә. Шулай булгач, әлеге үсеш үзебезгә файда лабаса. Хан галиҗәнапларын моның өчен күккә чөяргә кирәк, җәмәгать.

– Р?РЅРґРµ үземнең дәрәҗәле карарымны җиткерәм, тыңлагыз, – РґРёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, сүзен төгәлләп, – Арча, Мамадыш, тагын берничә даругада сынап карау нияте белән салымны җан башыннан С‚ТЇР»У™ТЇРіУ™ күчәбез. Җыелган салымның яртысын С…У™СЂР±Рё максатларда файдаланачакбыз.

– Афәрин! – РґРёРґРµ У?С…РјУ™С‚ Р±У™Рє.

– Гаскәр тулысы белән хан карамагына РєТЇС‡У™, – РґРёРї дәвам итте РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, – Р±У™РєР»У™СЂ угланнар сыйфатында баш угланга буйсына. РЁСѓР» СѓРє вакытта алар ТЇР· карамакларындагы гаскәрләрен тулысы белән ТЇР·Р»У™СЂРµ асрый. Хан эчкеләре генә казна акчасы исәбенә тотыла. РђРјРёРЅ. Р?РЅРґРµ аш-судан СЂУ™С…РёРј итегез.


* * *

Бөек РєРЅСЏРіРёРЅСЏ Софья Палеологны РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ якыннан белә РёРґРµ. Сөйләшеп утырганнары РґР° булды. Укымышлы, акыллы, РіРѕСЂСѓСЂ патшабикә РёРґРµ СѓР». РђРЅС‹ Р±РёРє чибәр РґРёРї С‚У™ булмый, У™РјРјР° Р±СѓР№-сыны искиткеч РєТЇСЂРєУ™Рј РёРґРµ. Кием-салымга Р±РёРє таләпчән. Җәмәгать алдына бер күлмәктән РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ чыкмады. РђР· сүзле. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ ниндидер тылсым РёСЏСЃРµ булып күренә РёРґРµ. РЈР» урыс княгиняларыннан аерылып торды. Нурсолтан ханбикә белән уртак тел табып, дустанә рәвештә Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂ алышып яшәделәр. Т®Р· кадерен белеп кенә РєУ©РЅ итте. РђТЈР° бервакытта РґР° үлем тимәс кебек РёРґРµ. РўРёРіУ™РЅ Р±РёС‚ У™РЅУ™. Кайгысыннан Р?ван Васильевич та Р±РёРє бирешкән, имеш.

Үрбәт Мөхәммәдәминнең урыс патшабикәсен күккә чөюен килештереп бетермәде. Хәер, хатын-кыз үз затын мактап сөйләгәнне өнәп бетерми бит ул. Һәрберсе үзен генә бердәнбер дип саный. Гашыйк хатын-кыз аеруча көнчел була.

– Ай-һай, бер дә харап икән, чит тәтәләр турында авыз суын корытканчы, якындагысының күңелен күрер идең, – диде Үрбәт.

– Ахирәт күлмәге кигән княгиняга мөнәсәбәтле бу үпкәләүләрең һич тә урынлы түгел, бикәм, – диде Мөхәммәдәмин җитди генә.

– Мин шундый көнчел инде, нигә шулайдыр, үзем дә аңламыйм…

– Мин сине генә яратам, бикәм…

– Юк, Мөхәммәдәмин, ханны беренче нәүбәттә мәмләкәтенең хәле борчырга тиеш, – дип бармак янады Үрбәт. – Казан-йорт – барыбызның да гомер бишеге.

– Бу сүзләрнең төбендә ниндидер яшерен мәгънә ята кебек, бикә, – диде Мөхәммәдәмин, уйчанланып, – бер башлагач, йомгагыңны сүтеп бетер инде, яшермә.

– Софьяның бакый дөньяга күчүе олуг кенәзне чарасыз иткәндер, мөгаен, – диде Үрбәт киная белән, – сизенәсеңме, ташларны санар вакыт килеп җитте бит, Мөхәммәдәмин.

Мөхәммәдәмин хатынының изүеннән умырып тотты да күзләренә чәнчеп бакты. Озак кына керфекләрен дә какмыйча карап торды. Усал, башбирмәс, дуамал караш иде бу.

– Син, чыннан да, Аллаһының бу көне килеп җитте дип саныйсыңмы? – диде ул, ниһаять.

– Җитте, Мөхәммәдәмин!

Р?рен озаткач, ханбикә, җиңел киемнәрен генә элеп, бакчага чыкты. Бакча искиткеч матур РёРґРµ. Алмагачлар ап-ак С‡У™С‡У™РєС‚У™. РўРёСЂУ™-СЏРєРєР° С…СѓС€ РёСЃ сибеп утыралар. Р?СЃРЅУ™Рї туймалы түгел. РђСЂР°-тирә, яфракларны селкеткәләп, шаян Т—РёР» исеп РєСѓСЏ. Шушы хозурлыкны сәламләгәндәй, эреле-ваклы кошлар сайраша. Бу Р°ТЈР° кабал СЃСѓРіСѓ булып ишетелә.

Кабал сугу дигәннән, кичә генә Нугайдан мәктүп китерделәр. Алгай морзадан.

Алгай – Үрбәтнең төпчек энесе. Аталары бер, аналары башка. Мөселманнарда кан пакьлеге атадан санала. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ туганлык та атадан РєРёР»У™. РЈР» Р?лһамга РєРёСЏТЇРіУ™ чыкканда, энесе тумаган РґР° РёРґРµ әле. Р?РЅРґРµ үсеп, Р±СѓР№ җиткергән, дәрәҗәле РјРѕСЂР·Р°, булдыклы углан булып җитешкән. Кызык, аларның әле бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РґУ™ күрешеп сөйләшкәннәре СЋРє. Атаена охшаса, РєРёТЈ бәдәнле, нык аяклы, базык гәүдәле булырга тиеш. Нугайлар туганда СѓРє атка ябышып туалар. Гомерләре ат өстендә ТЇС‚У™. Елгырлар, өлгерләр. Казан татарлары башка. Р“У™ТЇРґУ™РіУ™ РґУ™, С‚У©СЃРєУ™-биткә РґУ™ чибәррәк. Бер карауда гашыйк РёС‚У™Р»У™СЂ. У? РєТЇР·Р»У™СЂРµ нигәдер борынгы мангыт ыруы кызларына С‚У©С€У™. Р‘У™РєР»У™СЂ, морзалар гына түгел, ханнар РґР° нугай тәтәләрен СЏСЂУ™С€У™. Бер-бер хикмәте бар, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ.

Алгайның мәктүбе аны бик сөендерде. Анда түбәндәге юллар бар иде: «Мөхтәрәм вә гыйззәтле тәтәм! Мин, Казан-йортның олуг ханы, җизнәм Мөхәммәдәмингә сугышчыларым белән ярдәмгә барырга һәрвакыт әзермен. Хәбәр булуга, егерме меңлек гаскәри атларга атланачак. Көтегез!»

Бу хакта Үрбәт ханның үзенә әйтмәде әле, бераз сабыр итәргә булды, җаен көтте. Һәм бик дөрес эшләде. Бүгенге аңлашу – моның дәлиле.


* * *

Үрбәт катыннан чыгуга, Мөхәммәдәмин йөгертеп кенә Шаһи солтанны чакыртып китерде. Шаһиның халык арасында Алып сыңары дигән аты чыккан. Чөнки муенына камыт җитәрлек түгел. Көрәштә дә аңа тиңнәр юк. Шуңа күрәме үзен солтан дип атый.

– Ни боерасың, и олуг хан, – дип, керә-керешкә Шаһи солтан маңгаен идәнгә орды.

– Сине, Шаһи солтан, озын да, җаваплы да сәфәр көтә,– диде Мөхәммәдәмин, – ышанычлы кешем булганлыгың аркасында әлеге мөһим эшне сиңа тапшырырга ниятләдем.

– Ышанычың өчен рәхмәт, хан, беләсең, мин һәрвакыт әзер.

Шаһи солтанга йомышчы морза бер төргәк китереп тоттырды.

– Бу – ярлык, – РґРёРґРµ хан, – СЃРёРЅРµТЈ аны ачарга РґР°, укырга РґР° С…РѕРєСѓРєС‹ТЈ СЋРє, ярлыкка минем мөһер сугылган. РЈР» РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван Васильевичка юлланган. РЎРёРЅРµТЈ бурыч – ярлыкны РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ аның ТЇР· кулларына тапшыру. Олуг кенәзнең үзенә! РЎРёРЅ РњУ™СЃРєУ™ТЇРґУ™ РёСЋРЅСЊРЅРµТЈ РЅУ™РєСЉ егерме дүртенче көнендә булырга тиешсең. У?ле вакытың җитәрлек, ашыкмыйча, СЏР» РёС‚У™-РёС‚У™ генә бар. Р›У™РєРёРЅ егерме дүртенче РёСЋРЅСЊРЅРµ бер генә мизгелгә РґУ™ РёСЃРµТЈРЅУ™РЅ чыгарма. Телеңне тозакка сал. Төшендеңме?

– Төшендем.

– Сакчыларның ышанычлыларын сайла. Чикне узгач һөҗүм итүләре дә ихтимал, һәр очракка әзер бул, – дип, хан янә бер тапкыр ярлыкның мөһимлегенә ишарә итте.

– Эчкеләр…

– Юк, өметләнмә, эчкеләрдән бер гаскәри дә бирмим. Алар монда зарур. Хәерле юл!

РњРѕТЈР° кадәр РґУ™ ханның биремнәре ашыгыч Т»У™Рј көтмәгәндә була РёРґРµ. РљУ©РЅ-С‚У©РЅ ат сыртыннан төшмиләр, РёСЏСЂ өстендә ТЇС‚У™ РёРґРµ юлга бирелгән вакыт. У? монысы сәер бирем: ТЇР·Рµ ашыгыч, ТЇР·Рµ сузымлы. Читнең читәне корысын, РґРё, хан Р?ванга бер-бер этлек эшләргә җыенмыйдыр Р±РёС‚? Юк, монысы булмастыр, мөгаен, урыслар – РєТЇРїС‚У™РЅ РёРЅРґРµ кадерле кунак. Казанны басып бетерделәр, әнәтрәк. РЎУ™ТЇРґУ™ алар кулына күчте, алтын-көмеш түбәләреннән ашкан.

Шаһи солтан 1505 елда, Мөхәммәдәмин кушканча, июнь аеның егерме дүртенче көнендә Мәскәүгә аяк басты. Аллаһының бик хозур бер көне иде ул. Кояш нурлы йөзен күрсәтүгә, дөньяны пакьләндереп, шифалы яңгыр явып үтте. Агач яфраклары чем-яшел төскә керде. Һава саф, кешеләр көр күңел белән мал-туарын көтүгә куа. Мәскәүдә көтү иртә кузгала икән. Гаскәриләр дә аякларында. Казанлыларны туктатырга кыҗрап-кыҗрап алгалыйлар алуын, тик куллары кыска. Чөнки вәкиллекне, каладан чыгып, махсус калгай каршы алды. Кораллы сагы да бар. Алдан чапкын җибәреп, киләсен хәбәр итеп куйган иде Шаһи солтан.

Р‘ТЇР»У™РєР»У™СЂРЅРµ барлап, ашап-эчеп, киемнәрне алыштыргалаганчы У©Р№Р»У™ җитте. Р?ван Васильевич шул У©Р№Р»У™ вакытында кабул итте РґУ™ РёРЅРґРµ аны. РЁР°Т»Рё солтан башта патшаны танымыйча торды, булышчысы, ахры, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹. Р§У©РЅРєРё Р±Сѓ таушалган У©СЂУ™РєС‚У™Р№ арык адәмнең олуг кенәз булуы РјУ©РјРєРёРЅ түгел РёРґРµ. Җансакчының:

– Башыңны ор, әй, башыңны ор, – дигән ачулы кисәтүеннән соң гына айнып китте. Дикъкать беләнрәк карап бакса, чыннан да, бу адәм олуг кенәз үзе икән.

– Йә, СЃУ©Р№Р»У™, туганым РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ хан РЅРёР»У™СЂ майтарып ята анда? – РґРёРґРµ Р?ван солтанның СЃРѕТЈРіР° калган сәламләүләреннән СЃРѕТЈ. Тавышы ТЇР·РіУ™СЂРјУ™РіУ™РЅ, РЅУ™РєСЉ элеккечә, дөбердәп чыга.

– Мөхтәрәм галиҗәнап, Р У™СЃУ™Р№ җиренең олуг кенәзе Р?ван Васильевич, ханның юлламасы – сер юллама. РњРёРЅ аннан хәбәрдар түгелмен, барысы РґР° кәгазьгә төшерелгән, – РґРёРї, РЁР°Т»Рё солтан төргәген СЃСѓР·РґС‹.

Аны йомышчы дьяк саклык белән генә сүтте. Аннан ары:

– Кычкырып укыргамы? – дип сорады.

– Юк, – диде патша, – сер, ди бит, ә серне ачарга ярамый.

РЈР», озаклап Т»У™Рј җентекләп, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ ярлыгын укырга тотынды. Бераздан туктап калды. Р?шегалдында С…У™СЂР±РёР»У™СЂРЅРµ маршка Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂ РёРґРµ, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, «айть-два»лары сарай эченә ТЇРє үтеп керә. Р?ванның кәгазьдәй ак йөзенә сырлар РєСѓРЅРґС‹. РњРѕРЅС‹ күреп алган баш сакчы, атылып, урамга чыкты РґР° ачу белән:

– Отставить, болваны, великому князю мешаете, – дип кычкырды.

Р?ван, ниһаять, ярлыкны укып чыкты. Аннан СЃРѕТЈ ризасызлык белән:

– Нәрсә, сез анда, мәкинә башлар, юлдан адашмаслык та акылыгыз калмадымы әллә? – дип, илчегә чекерәйде.

РўРёРє СѓР» Р±Сѓ сорауны җавап алу өчен Р±РёСЂРјУ™РґРµ. Уйлануы РёРґРµ. Р§У©РЅРєРё берничә РєУ©РЅ элек кенә Кляпиктан чапкын С…У™Р±У™СЂ китергән РёРґРµ. Хан гаскәр белән мәшгуль, катлауланулар килеп чыкмагае, РґРёРіУ™РЅ. Р?лче әлеге шиген беренче тапкыр гына белдерми РёРґРµ РёРЅРґРµ. Бодай күрсәтеп, арпа алган мокыт хәленә С‚У©С€ТЇРµТЈ бар. У?йтик, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, илче гөманынча, РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ СЏСѓ РґР° чапсын, РґРё. Бу аның өчен ТЇР· теләге белән башын элмәккә тыгу лабаса. РњУ™СЃРєУ™ТЇ карамагында төрле орышларда кайнашып, Р·СѓСЂ осталыкка ирешкән, заманча коралланган Р№У©Р· меңлек гаскәр бар. Якын-тирәдә Р°ТЈР° каршы торырлык РєУ©С‡ СЋРє. Бу РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ ханга Р±РёРє яхшы РјУ™РіСЉР»ТЇРј. Гаскәрне оештыруда ТЇР·Рµ РґУ™ турыдан-туры катнашып, Литва орышында баш җиһангир РґР° булып торды. Тар-мар ителәчәген алдан белә торып, Р±Сѓ дуамал җәнҗалга барырга аның башына тай типмәгән Р»У™. Гаскәре мәскәүлеләрдән өстен булган очракта РґР° андый адымга бармас РёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ.

Уйлана торгач, Р?ванның чигәсе кыса башлады. Бу араларда У©СЏРЅУ™РіРµ РєУ©С‡У™СЏ генә бара. Керфек С‚У™ какмый үткәргән С‚У©РЅРЅУ™СЂРµ ешайды. Р›У™РєРёРЅ Т»РёС‡ С‚У™ бирешәсе килми. Фани РґУ©РЅСЊСЏ белән алыш-биреше бетмәде әле аның.

Мондый чакта ул, табиблар киңәшен тотып, йодрыгын бер төйни, бер йомшарта. Шуннан соң маңгаена тир бәреп чыга, авыртуы басыла төшә. Хәзер дә, шушы сыналган хәрәкәтләрен ясап, бераз җиңеллек алды.

РЁР°Т»Рё солтан алып килгән ярлык та Кляпик фаразларының дөреслеккә туры килмәвен дәлилли. Киресенчә, хан «Мәскәү ТЇР·Рµ Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ әзерләнә РёРєУ™РЅВ» РґРёРї борчыла Р±РёС‚ әле. «Мине тәхеттән алып ташларга җыенасың РёРєУ™РЅ, туганым олуг кенәз Р?ван Васильевич» РґРёРї ТЇРїРєУ™ белдерә.

Кляпик бер-бер саксыз сүз ычкындырган, ахры. Тинтәк. Казанга тиз арада яңа илче билгеләргә кирәк, димәк ки.

Шулай РґР°, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ әлеге мәгълүматны кем җиткерде РёРєУ™РЅ? У?ллә, чынлап та, казанлылар яшертен СЌС€ Р№У©СЂС‚У™Р»У™СЂРјРµ? Бәлкем, Р±Сѓ ярлык РєТЇР· Р±СѓСЏСѓ гынадыр? Юк, булмас. Р›У™РєРёРЅ тикшерү зыян итмәс.


* * *

1505 елның 24 июнендә Казан каласында да, ялтырап, кояш чыкты. Мәскәүдәге шикелле үк матур көн туды. Табигатьне яшәртеп, шундый ук шифалы җәйге яңгыр явып үтте.

Мәскәүдән аермалы буларак, Казанда зур тамаша иде. Казан ярминкәсе дип даны таралган сәүдә тамашасы. Елга бер мәртәбә үтә торган бу олы ярминкәгә әзерлек чираттагысы төгәлләнгән көннән үк башлана. Быел да бик зурдан кубып әзерләнделәр. Катнашырга теләүче сәүдәгәрләр, эшмәкәрләр дә бихисап. Кытайдан, Персиядән, Румнан, Литвадан кадәр киләләр. Соңгы елларда урыслар бик көчәеп китте, бүтәннәрне кысрыклый башладылар. Төпләнеп көн күргәннәре дә шактый.

Хан иртән иртүк киңәшмә җыйды. Анда баш углан Уйгын һәм тагын берничә кеше генә катнашты. Яшерен киңәшмә иде бу.

– Мин, Барча Казан җиренең бөек ханы Мөхәммәдәмин, Аллаһының ризалыгы белән, Казан йортының элекке данын кайтару максатларында, яңа сәяси һәм икътисади боерык эшләдем, – диде хан, җыелышучыларны берәм-берәм күздән кичереп, – бүген әлеге боерыгымның тәүге чараларын гамәлгә ашыруны башлап җибәрәбез. Бу эшне мин сезгә тапшырам, җитәкче баш углан Уйгын бәк. Хәерле сәгатьтә! Амин.

– Баш өсте, бөек хан!

– Калага баш углан Уйгын Р±У™Рє С…СѓТ—Р° булып калачак, С‡У©РЅРєРё РјРёРЅ гаиләм белән вакытлыча Р?дел буендагы утарыма күченеп РєРёС‚У™Рј.

– Сез юкта калага баш карачы хуҗа булып кала иде, – диде арадан берсе. – Кануннарны бозу булмасмы?

– Булмас, углан. Ник дисәң, иң беренче булып Кәлимәтнең үзен кулга аласыз. Аннан соң урыс илчеләре Кляпикны, Телешевны зинданга озатасыз!

Ханның бу катгый сүзләре яшь угланнарның канын кайната иде. Аларның тизрәк мавыктыргыч бурычны үтәргә тотынасылары килә башлады, түземлекләре төкәнде.

– Шуннан соң ярминкәгә һөҗүм итәсез, – дип, күрсәтмәләрен бирде Мөхәммәдәмин, – урыс сәүдәгәрләренең мал-мөлкәтен тартып аласыз, бөртеген дә әрәм-шәрәм итмичә казнага тапшырасыз. Һөҗүм үтергеч булсын. Гарәпләргә, кытайларга, литвалыларга, румлыларга зыян китермисез.


* * *

Кәлимәтне өендә эләктерделәр. Дөрес, У™ТЇРІУ™Р» җансакчылары белән чәкәләшеп алдылар алуын. Р?хтимал, карышмаган РґР° булырлар РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ хәлне аңлатып вакыт үткәрмәделәр, Р±У™Р№Р»У™Рї ташладылар РґР° авызларына С‡ТЇРїСЂУ™Рє тутырдылар.

Түшәкчеләрнең, йомышчыларның, пешекчеләрнең кан качкан йөзләренә игътибар итмичә, Уйгын бер төркем яшь эчке белән баш карачы катына узды. Кәлимәт, өйлә намазына басар өчен, тәһарәт алырга әзерләнеп йөри иде, ахры. Угланнарны күргәч, комганын идәнгә төшереп җибәрде. Үзен алырга килүләрен шундук аңлап алган иде ул. Куркынып, як-ягына каранды, ләкин бернинди ярдәмгә дә өмет итә алыр чамасы юк иде. Баш углан, ханның уң кулы, тиктомалдан өйгә бәреп кермәс. Димәк, бу – бунт!

– Чыгып китегез, С…У™СЃРёСЃР»У™СЂ, өемнән, хакыгыз СЋРє, РјРёРЅ РњУ™СЃРєУ™ТЇ патшасы Р?ван Васильевичның ышанычлысы, – РґРёРї, яшелле-зәңгәрле тавышлар чыгарып кычкырды Кәлимәт, – Казан йортының мәртәбәле баш карачысы…

– Син инде баш карачы түгел, – дип, күзләреннән ут чәчрәтте Уйгын, – Мәскәүгә сатылып, дәүләтебезгә зур зыян салганың өчен, ханнарның башын ашаганың өчен Барча Казан җиренең бөек ханы Мөхәммәдәмин боерыгы белән мин сине кулга алам.

– Хакың СЋРє, С…У™СЃРёСЃ, РјРёРЅ Р?ван Васильевичның ышанычлысы, башың белән җавап бирерсең. Якын килмәгез, кара-Сѓ-СѓР»! – РґРёРї тузына башлаган РёРґРµ Кәлимәт, Р±РёРє тиз бөтереп алдылар.

Кляпик үзен илчеләрчә тыныч тотты.

– Мөхтәрәм әфәнделәр, миңа ханның язмача әмерен күрсәтегез, шуннан соң берсүзсез буйсыначакмын, – диде.– Бу вакытлы аңлашылмаучылык кына булырга тиеш. Мин вәкаләтле илче! Кагылгысыз шәхес!

Р›У™РєРёРЅ СѓР» тыныч булып күренергә генә тырыша РёРґРµ. Телешев белеп каркылдаган РёРєУ™РЅ, РґРёРї сызланып РєСѓР№РґС‹. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ тәхеткә утыртырга килгәндәге буранлы С‚У©РЅРґУ™ кенәз Р±РёРє Р·СѓСЂ икеләнү белдергән РёРґРµ. Хәер, икеләнү генәме, татарларга ышаныч СЋРє, РґРёРї турыдан-туры әйткән РёРґРµ. РЈР» ТЇР·Рµ РґУ™ олуг кенәзгә ханның гаскәре белән чамадан тыш мавыгуы хакында мәгълүмат җибәреп торды. РўРёРє шулай РґР° бервакытта РґР° РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ баш РєТЇС‚У™СЂТЇ юлына басар, РњУ™СЃРєУ™ТЇ илчесенә РєСѓР» сузарга Т—У©СЂСЊУ™С‚ РёС‚У™СЂ РґРёРіУ™РЅ СѓР№РЅС‹ күңеленә РґУ™ кертеп карамады. Р?кейөзле булган РёРєУ™РЅ кара Р№У©СЂУ™Рє, басурман, барыбызны РґР° С‚У©Рї башына утыртты У™РЅУ™. Ярый ла, РёСЃУ™РЅ-РёРјРёРЅ котылып булса. Ышан Р±Сѓ башкисәрләргә, дөмектерергә РґУ™ РєТЇРї сорамаслар.

Мөхәммәдәмин мондый эшләрнең рәтен белә иде, әлбәттә, шуңа күрә кәгазьләрен дә алдан әзерләде. Тик угланнар аңа карап тормадылар, урыс илчесенә барыбер татар йодрыгының тәмен татырга туры килде.

– Господа, без рук, господа… я сам, – дип, йөгертә-йөгертә, үзе киенеп тә куйды Кляпик.

РЇСЂРјРёРЅРєУ™РЅРµТЈ РґУ™ РёТЈ кызган чагы РёРґРµ. Р?СЃРєУ™СЂРјУ™СЃС‚У™РЅ генә камап алдылар. Уйгын үзенең Арча егетләре белән эчкә ыргылды.

– Кулларыгызны аркага куеп, йөз белән җиргә авыгыз! – дип кычкырды ул сәүдәгәрләргә.

Кешеләр аптырап калды. Ник шаша бу угланнар, нигә бәйдән ычкынган эт шикелле котырыналар?

– Кемгә әйтәләр, кулларыгызны аркага куеп, йөз белән җиргә авыгыз! – дип түземсезләнде баш углан.

Халык әле һаман ышанмый. Хан мактамас угланнарны моның өчен. Мактамас. Ярминкәнең ямен җибәреп, теге…

– Тиз! Җиргә авыгыз!

Уйгын бар көче белән кылычын бакыр чәчле бер юан урысның муенына селтәде. Өзелгән баш юл тузанына буялып тәгәрәп китте. Аһ иттеләр. Бу инде яшь угланнарның чираттагы күңел ачуы гына түгел. Бу – һөҗүм!

Ярминкәлеләр, өсләренә су сипкәндәй, төрлесе төрле якка ыргылды. Кылычлар чыңлый, сөңгеләр ялтырый. Кемнең кем икәнен дә аеру бетте. Гарәпме, кытаймы, урысмы, татармы – кыралар гына. Тоташ суеш. Кычкырыш, бакырыш.

Угланнарны җанвари вәсвәсә биләп алды. Кан исе борынгы бабаларыбыздан килгән ерткычлык хисләрен бар көченә уятып җибәрде. Бу аларга һични белән чагыштыргысыз хайвани ләззәт китерә иде.

Казан ярминкәсенең үз кешесенә әверелгән кытай сәүдәгәре Мао, Уйгынның кылычыннан качу өчен, ниләр генә кыланмады, бәгырь. Дүрт аяклап мүкәйләп тә карады, түше белән җиргә ятып та шуышты, аяк-кулларын да чәбәләндерде. Үзе дә ушу остасы иде. Тик ярдәме генә тимәде. Ахыры:

– Угланнар, минем ун балам кала, аларны кем ашатыр, кем тәрбияләр? – дип үкерергә кереште.

Юк, күзе-башы тонган Уйгын кеше хәленә керерлек дәрәҗәдә түгел иде инде. Җаен китереп, тәки кытайның гәүдәсен урталай ярды.

– Уйгын, нишлисең син, аңыңа кил, – дип, аны дусты Хәмзә морза ияреннән җиргә сыдырып төшерде. – Безгә хан урыс сәүдәгәрләрен генә таларга кушты ич. Нигә дип ул кытай сәүдәгәрен үтердең инде?

Баш угланның күзләрен кан баскан иде. Күзләре зәһәри дуамаллык белән яна, куллары калтырый. Башта сүзнең ни-нәрсә турында барганын да аңышмыйчарак торды. Бераздан гына:

– Кытай, нинди кытай? Мин бернәрсә дә белмим, – диде.

– Урыс сәүдәгәрләре, бик беләсең килсә, өйләрендә сыра чөмереп, кәеф-сафа корып утыралар, – диде Хәмзә, – тауарларын ялчылар сата. Безгә өй борынча йөрергә кирәк.

– У?Р№РґУ™ СЃРѕТЈ, киттек, – РґРёРґРµ Уйгын, – җый угланнарны!

Озак та үтмәде, угланнарның бер өлеше, вак төркемнәргә бүленеп, кала буенча таралышты. Беренче булып исемлерәк сәүдәгәрләр сайлап алынды.

Уйгын үзе Афанасий Калистратов атлы сәүдәгәрләрнең капкасын какты. Шомакай дигән даны таралган иде Калистратовның. Йөзе шома, гәүдәсе шома, сүзе шома. Ул, билгеле, ярминкә хәлләреннән хәбәрдар иде инде.

– Һай, хуш киләсез, кадерле кунагым булырсыз, – дип, Уйгынны үзе ишек ачып каршы алды. – Кая анда, Маврикия, өстәлеңне яңарт, күрмисеңмени, мөхтәрәм ханыбызның гаскәриләре килгән.

Сандугач урынына сайрый да сайрый. Уйгынга сүз кыстырырга да ирек бирми. Ул арада җитен чәчле, нечкә билле, тырпайган күкрәкле, зифа буйлы туташ эчемлекләр күтәреп чыкты.

– Рәхим итегез, хәрби әфәнделәр, – дип, сәүдәгәр, елмая-елмая, подноска акча янчыгы да китереп салды.

Уйгынга җитә калды. Усал үгездәй сөзеп карап алды да подносны бер сугуда идәнгә бәреп төшерде. Бу шулкадәр тиз һәм искәрмәстән булды ки, Маврикия кычкырырга да өлгерә алмады. Афанасий шушы киеренке шартларда да югалып калмады, кызга ябырылды.

– Үкчәңне ялтырат! Күрмисеңмени, хәрби әфәнделәр ризыкларыңны ошатмады, башкасын чыгар.

– Тотып бәйләгез бу үгезне, – дип әмер бирде Уйгын.

– Юк, юк, зинһар өчен, нәрсә кирәк, барысын да үзем бирәм, – дип юмаларга тотынды Калистратов.

Тик угланнарны юмалау мөмкин түгел иде. Болар сиңа, Кәлимәт шикелле, майлы калҗага алданучылардан түгел. Коры кашык та авызларын ертмый, ботканың майсызын да бик шәпләп сыпырталар.

– Бөек ханыбыз Мөхәммәдәмин гамәлегезне хупламас бит, угланнар, үземнән бигрәк сезнең өчен кайгырам, яшьләр ич әле сез, – дип мыгырдануында булды йорт хуҗасы. – Хан – безнең йортыбызда үзе дә кадерле кунак, Ходай аңа озын гомер бирсен.

– Бәйләгез! – дип оран салды Уйгын.

РђР№-ваена, хәйләләренә РґУ™ карамастан, Калистратовны зинданга илтеп яптылар. У? фатирындагы бар алтын-көмешләрне, зиннәтле киемнәрен, бәллүр савыт-сабаларын казнага тапшырдылар.

В«Р? РІР·СЏ царь весь драчий товар, бесчисленное богатство, Сѓ купцов СЂСѓСЃСЃРєРёС… РІ казну СЃРІРѕСЋ, насыпа палату полну РґРѕ верха СЂСѓСЃСЃРєРѕРіРѕ злата Рё серебра, Рё подела себе царь венцы драгие, Рё РїРѕСЃСѓРґС‹, Рё блюда серебряные Рё златые, Рё царский наряд драгий СЃРІРѕР№ устрои…»

Казан елъязмачысы да бу вакыйгага карата үзенең менә шушындый мөнәсәбәтен белдерде.


* * *

Погром атна буе дәвам итте. Бу болганчык суда бушлай балык тотучылар да байтак булды. Төптә посып яткан адәмнәр башларын калкытты. Угланнар соңгы көннәрендә шуларны тоту белән шөгыльләнделәр. Ниһаять, кала гадәттәге тормыш белән яши башлады. Хан да кайтты. Уйгын аңа барысын да бәйнә-бәйнә сөйләп бирде, беренче көнге кансызлык галәмәтләрен дә яшереп калдырмады.

– Мин синең каршыңда бик гаеплемен, бөек хан, урынсызга кылыч уйнатулар да булды, – диде.

– Зыян юк, бәк, – диде Мөхәммәдәмин, – утын ярганда, йомычка оча инде ул.

Мөхәммәдәмин баш угланнан риза калды. Аның өчен бу бик мөһим иде. Димәк, ышанычлы. Чөнки алда тагын да саллырак эшләр тора, бәк әле үзен күрсәтәчәк.

– Тик торган сөңге тутыга ул, углан, аны һәрвакыт кулда тотарга кирәк, – дип, хан ният пәрдәсенең бер почмагын күтәребрәк куйды.

Уйгын йодрыкларын шыгырдатып кысты.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ У©Р№Р»У™ вакытында Т®СЂР±У™С‚ катына юнәлде. Алар хәзер РёСЂ белән хатын гына түгел, фикердәшләр, җаваплы РґУ™ТЇР»У™С‚ әһелләре РґУ™ РёРґРµ. Назга, ярату-мәхәббәткә эшлекле мөнәсәбәтләр РґУ™ килеп кушылды. Казан ханлыгы тоткан СЃУ™СЏСЃРё юнәлешне бермә-бер борып куйган 24 РёСЋРЅСЊ вакыйгасы аларның уртак җимеше ләбаса. У?РјРјР° Р±Сѓ – беренче чиратта Т®СЂР±У™С‚ Р±РёРєУ™РЅРµТЈ казанышы. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ үзгәреш-яңарышлар зарурилыгына беренче булып СѓР» ышандырды, СѓР» котыртты. РњРѕРЅС‹ хәтта урыс елъязмачысы РґР° (билгеле, ачу белән) танырга РјУ™Т—Р±ТЇСЂ РёРґРµ. Менә аның СЃТЇР·Р»У™СЂРµ:

«Махметемину же царю люба бысть братия жена вельми. Р? нача РѕРЅР° помале, СЏРєРѕ очнь, разжигати СЃСѓС…РёРµ РґСЂРѕРІР°, СЏРєРѕ чернь, точити сладкое древо, СЏРєРѕ прелуковая Р·РјРёСЏ, научима РѕС‚ вельмож СЃРІРѕРёС… царевых, охапившеся Рѕ выс (С‚.Рµ. обнявшись Р·Р° шею) шептати РІРѕ уши царю Рё нощь, РґР° отвергнется РѕС‚ великого РєРЅСЏР·СЏ, РґР° РЅРµ словет Казанский царь раб его, Рё РІРѕ всех землях РґР° РЅРµ срам будет Рё уничижение будет всем царем, Рё РІСЃСЋ Р СѓСЃСЊ РґР° побьет живущую РІ Казани Рё корень РёС… изведет».

Үрбәт катыннан җыр ишетелә иде. Мөхәммәдәмин, ишек чаршавына посып, колагын моңга салды. Җыр салмак кына агучы елганы хәтерләтә иде. Озын, сузынкы.

Каргай башы ку[7 - Ку – коры.] булыр,
Карыдан куәт кайткан соң,
Каты ягы[8 - Ягы – җәя.] тартмак сур булыр,
Карача күздән нур тайган соң,
Карап күрү моң булыр.

Шундый бирелеп, мөкиббән китеп җырлый иде Үрбәт, ул хәтта ире яшеренгән урыныннан чыккач та абайламый торды. Күргәч дерт итеп китте.

– Бик мәгънәле җыр җырлыйсың, бикәм, – диде Мөхәммәдәмин, – ниндидер хәер-фатихага охшаган димме?

– Хәер-фатихасы да бар инде, хан. Сәфәрләрең уң булсын, дим. Мул итеп мал-мөлкәт, ганимәт төяп кайтыгыз, дим. Күп әсирләр насыйп итсен Ходаем, дан-дәрәҗә, исәнлек-саулык бирсен. Җырым белән шуларны телим инде мин, Мөхәммәдәмин.

– Амин!

– У?ле менә В«Р?дегәй» дастанын кабат күңелемнән үткәреп утырдым, – РґРёРї, рухланып СЃУ©Р№Р»У™Рї китте Т®СЂР±У™С‚. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, Р±Сѓ У™ТЈРіУ™РјУ™РіУ™ алдан СѓРє җентекләп әзерләнгән РёРґРµ. Ханның СЂСѓС…Рё тотрыклылыгын саклау, тоткан мәсләгеннән читкә тайпылырга ирек Р±РёСЂРјУ™ТЇ өчен, ханәкә әллә РЅРёРЅРґРё адымнарга барырга әзер РёРґРµ. – Дастанда татарларның РґР°, нугайларның РґР°, кыпчакларның РґР° фаҗигасе тасвир ителә. Бөтен җиһанны дер селкетеп торган РјУ™С€Т»ТЇСЂ Алтын РЈСЂРґР° СЏС€У™ТЇРґУ™РЅ туктый. Кемнәр Р°ТЈР° РєСѓР» сала СЃРѕТЈ? Шушы олуг дәүләтне бар иткән бөек Бату ханның ТЇР· нәселе. Т®Р· тәненә ТЇР·Рµ кадалган чаян сыман, чынгызлылар РґР° ТЇР·-үзләрен чагалар.

Кырым, Казан, Аҗдархан
Башлы-башлы ил булды,
Алтын Урда таралды.

Менә шундый ачы юллар белән тәмамлана дастан. У?РіУ™СЂ РёРЅРґРµ Казан үзенә баш РґУ™ТЇР»У™С‚ булган РёРєУ™РЅ, аның даны РґР° Алтын РЈСЂРґР° данына тәңгәлләшсен РёРґРµ. Башка чыккан баш бала С‚У©Рї йортның гадәтләрен куган ише.

– Ханәкә, син боларны ничек шулай җентекле сыйфатта беләсең соң? – дип гаҗәпкә калды Мөхәммәдәмин. Чөнки ул, үзе урыс арасында җитлегүе сәбәпле, татар тарихының нечкәлекләрен белми, хәтта ки хәбәрдар да түгел иде. Үрбәт тартып кертте аны әлеге мавыктыргыч җиһанга. Үзенең нәсел-нәсәбен, ыруын, халкының гореф-гадәтләрен, мәдәниятен, җыр-биюләрен белмәгән ханның чын дәүләт җитәкчесе булуы мөмкин түгел икән. Мөхәммәдәминнең күңеленә, ниһаять, шушы хакыйкать барып иреште.

– Сине Ходай мине бәхетле итү өчен саклаган, – диде Мөхәммәдәмин.

– Рәхмәт инде, җанашым. Онытып торам, минем сиңа бер бүләгем дә бар бит әле.

– Бүләкне ир-егет бирә аны, аппагым, – дип көлемсерәде Мөхәммәдәмин, – никах кануннарын бозарга ярамас.

– Бу гади бүләк түгел, бу бөтенләй – үзгә бүләк, аны бүләк дип тә әйтеп булмыйдыр, мөгаен…

– Бикәм, газаплама, зинһар, күрсәт тизрәк ул бүләк түгел бүләгеңне.

Үрбәт эчке бер дулкынлану белән түрдәге сандыкның ефәк япмасын ачты. Сандык эченнән остабикә яулыгының яртысы чамасындагы кара нәрсәне кулына алып:

– Карагай башы ку булыр, хан билгесе ту[9 - Ту – әләм.] булыр, – диде дә Мөхәммәдәмингә сузды.

– Кыл байрак?!

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ СЏРЅУ™ бер РіР°Т—У™РїС‚У™ РёРґРµ. Р?рен СЃУ©Р№РіУ™РЅ хатынның өенә РЅСѓСЂ явар, РґРё. РЁСѓР» РёРґРµ Р±Сѓ.

– Мин Р°ТЈР° хан РєТЇС‚У™СЂРјУ™Рє тамашасына әзерләнеп Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™ тап булдым, – РґРёРї аңлатты Т®СЂР±У™С‚. – Беләм, хәзер кыл байрак йөртмиләр. У?РјРјР° РґУ™ Р»У™РєРёРЅ Р±Сѓ Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан туы. РЈР» СЃРёТЈР° РґР° Т—РёТЈТЇ китерәчәк.

– Башка яңалыкларың булса да әйтә күрмә, берүк, – диде Мөхәммәдәмин чын күңеленнән, – мин аларны күтәрә алмам, йөрәгем ярылыр.

– Р?ТЈ саллысы ту РёРґРµ, – РґРёРґРµ Т®СЂР±У™С‚, бәхетенә сыеша алмыйча. – Тагын печтек кенә бер хәбәрем бар. Шатлыклы С…У™Р±У™СЂ. Алгай морзадан РјУ™РєС‚ТЇРї алдым, гаскәремне тупладым, Т—РёР·РЅРёРґУ™РЅ әмер генә РєУ©С‚У™Рј, РґРёРіУ™РЅ. Юл уңаеннан үзенең РґУ™ Казанга сугыласы РєРёР»У™. Хан ничек карар РёРєУ™РЅ, РґРёРіУ™РЅ.

– Кадерле РІУ™ дәрәҗәле кунагым булыр, шушы сүземне җиткер, – РґРёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ. – Минем кырык меңле гаскәремә Алгай морзаның егерме меңен кушсаң, җәмгысы алтмыш РјРµТЈ. Р?ншаллаһ, Т—РёТЈТЇ безнең якта булыр. РўСѓ безгә СЋР» күрсәтер.


* * *

Алгайның Казан каласында булганы СЋРє РёРґРµ әле. Р?ксез-чиксез нугай далаларыннан СЃРѕТЈ С€У™Т»У™СЂ Р°ТЈР° кәбәрткә[10 - Кәбәрткә – РјРёС‡ арты.] шикелле кысан тоелды. Шулай РґР° тора-бара РєТЇРЅУ™ башлады кебек, кала үзенчә, дала үзенчә матур РёРєУ™РЅ. РўРёРє СѓР» РјРѕРЅРґР° барыбер төпләнеп яши алмас РёРґРµ. У? менә ара-тирә тутасы белән Т—РёР·РЅУ™СЃРµ янына кунакка килеп, сафа сөрергә Т»РёС‡ С‚У™ каршы килмәстер, мөгаен. Казанда туташлар РґР° Р±РёРє зифа күренә. РўРёРє артык нәзберекләр, У©СЂСЃУ™ТЈ очып РєРёС‚У™СЂР»У™СЂ төсле. Тутасы РґР° нишләптер шуларга охшап калган. Очыртырсың нугай кызларын, Т—РёСЂРіУ™ С‚У©Рї сыман тамырланганнар алар. РђС‚ өстендә РґУ™ РёСЂ-егетләрдән калышмыйлар.

Хан каенишен Уйгын бәк белән таныштырды. Бик тиз дуслашып киттеләр. Ләкин Үрбәт энесеннән тотам да калмады. Беренче мәртәбә күрешүләре бит. Туган-үскән җирнең коры курасы да чәчәк кебек күренер, ди. Үзе кайтып йөри алмый. Чөнки ир хатыны. Ханның исә андый ерак җирләргә чыгып китәргә җае юк. Аннан соң нугайлылар, теге вакытта Себер ханзадәсе Мамык ягында булып, Мөхәммәдәминне тәхетен ташлап китәргә мәҗбүр иткәннәр иде. Араларыннан елан үтте.

Шөкер, Үрбәт мөнәсәбәтләрне акрын-акрын булса да җайлап килә инде. Алгай бәк әнә егерме меңлек Нугай гаскәрен Мәскәү кенәзлеге чигенә тезеп куйды. Монысы да тәтәсе хакына, билгеле.

Тик Мангыт-йортның үзендә дә сулар болганыштырыбрак тора икән. Үрбәт бик борчылды.

– Хәрәм мал төс бирми, тәтә, – диде энесе, ерактанрак суктырып.

– Үзебезчә, мангытча турыдан гына бәреп сөйлә әле, туганым, – диде Үрбәт.

– Мангыт-йортта мангытлар баш булырга тиеш, килмешәкләр түгел, – диде Алгай. Аның да кара күзләреннән очкыннар сибелде. Тәтәсе шикелле ул да хис, тойгы кешесе иде, ахры.

– Нугай РјРѕСЂР·Р° нәселе, – РґРёРї төзәтте энесен Т®СЂР±У™С‚. – Р?РґУ™РіУ™ РјРѕСЂР·Р°, дәүләтебезгә нигез салганда, нигәдер У?белхәер дәүләтеннән читләшеп бетмәгән. Бу – шуның шаукымы.

– Тәтәй, Р?РґУ™РіУ™ морзага тел тигезмә, заманасы шулай булган, – РґРёРї кызып китте Алгай. – Хәзер менә РЅУ™РєСЉ вакыты. Т–РёР·РЅУ™РєУ™Р№ РґУ™ ярдәменнән калдырмас, С€У™С‚.

– У?Р№Рµ, энем, тик СѓР» дәүләткә Нугай РјРѕСЂР·Р° исемен Р№У©СЂС‚ТЇ фарыз. Гаделлек барыннан РґР° өстен.

Алгайның бу сүзләрдән буасы ерылып китте, тигез ак тешләре ялтырап күренде. Даланыкыларча чибәр иде морза. Киң җилкәле, базык гәүдәле. Камыт аяклары да килешеп тора. Хәтта калын иренле зур авызы да, табактай җәлпәк йөзе дә үзенә үлчәп ясагандай нәфис булып тоела иде.

РўУ™С‚У™СЃРµ РґУ™ РЅУ™РєСЉ СѓР» уйлаганча уйлый РёРєУ™РЅ ләбаса! РЁСѓТЈР° куана РёРґРµ. У?лбәттә, РЈСЂРґР° Нугай РјРѕСЂР·Р° исемен Р№У©СЂС‚У™С‡У™Рє.

– Ханәкә, ниятләребез туры килә икән, – диде Алгай.

– Туры килмичә, без мангытлар ла, – дип елмайды Үрбәт.

Чәйдән соң алар, ат менеп, кала карарга чыктылар. Кешеләр танымасын өчен, өсләренә гади кием киделәр, атларны да гомуми утардан гына иярләделәр.

Бераз баргач, Алгай артына борылып карады РґР° озак кына Кремльне күзәтеп торды. У?ле офыкка ал С‚У©СЃ кунарга өлгермәгән. Шулай РґР° С‚У©С€ вакытындагы тибрәлмә аксыл дулкыннар РёРЅРґРµ СЋРєРєР° чыккан, РєУ©РЅ РґУ™ СЃТЇСЂУ™РЅР»У™РЅУ™ төшкән РёРґРµ.

Кремльнең аеруча матур чагы. Калкулыкка кунаклаган Хан сарае әнә ничек балкый, әйтерсең лә биниһая зур учак өстендә утыра. Мәчет манараларының алтын айлары да кояш нурларында җем-җем җемелдәшә.

– Казан – бик матур кала. Тик Нугайда мондый һәрьяклап ныгытылган кирмән төзүнең хаҗәте юк, – диде Алгай морза, аклангандай. – Дала үзе саклый.

Нишләптер Үрбәт атланган атның авызлыгы ычкынды. Алгай аны тиз генә эләктереп алды.

– Дошман атларының Нугай даласында тояк эзе дә калдырганнары юк дип беләм, – диде Үрбәт, энесе авызлык белән мәшәкатьләнгән арада. Нугай турында әңгәмә кору аңа әйтеп бетергесез рәхәтлек китерә иде.

– Шуңа РєТЇСЂУ™ У?белхәердән аерылып чыгарга, мөстәкыйль Нугай Урдасы төзергә РєРёСЂУ™Рє, – РґРёРї, тәтәсенең сүзен хуплады Алгай.

У?ТЈРіУ™РјУ™ бүленде. Р§У©РЅРєРё ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ абайламастан ниндидер кешеләр төркеме эченә кереп кысылганнар РёРґРµ. Көчкә арындылар.

– Кабаланма, бу сиңа дала түгел, – дип кисәтте Үрбәт энесен.

– У?Р№Рµ, кала дала түгел РёРє-У™-У™-РЅ, – РґРёРї СЃСѓР·РґС‹ РјРѕСЂР·Р°.

Хан капкасы янында янә тукталдылар.

Капка үзе бер гаҗәеп корылма икән. Ян-ягы, кирмән кебек үк, юан имән бүрәнәләрдән өелгән. Астыннан калага кереп-чыгып йөриләр, ә өске өлешенә биек итеп сыргавыл[11 - Сыргавыл – күзәтү манарасы.] төзегәннәр. Кем килә, кем китә – һәммәсен энә күзеннән үткәрәләр, ди. Шәһәргә ничә чыпчык очып кергәнне дә белеп торалар, имеш.

Капкалар берничә. Кагыйдә буларак, ул капкаларга олы юллар килеп тоташа. Алабуга капкасыннан Алабуга даругасына юл китә, Нугай капкасы исә Мангыт якларына юл күрсәтә.

Т®СЂР±У™С‚ атын РўТЇР±У™РЅ Р±РёСЃС‚У™ ягына Р±РѕСЂРґС‹. Бистә Кремль тавының С‚ТЇР±У™РЅРіРµ ягында, Болак буена җәелеп утыра. Каланың тигез урыны РґР° бар РёРєУ™РЅ, РґРёРї уйлап РєСѓР№РґС‹ Алгай. У? ыгы-зыгы РјРѕРЅРґР° тагын РґР° куерак РёРґРµ. Т–РёСЂ Р±СѓРµ сузылган СЃУ™ТЇРґУ™ рәтләре тулы халык. РќРё генә СЋРє? Ата-анаңнан кала Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ табарга була РјРѕРЅРґР°, РґРёРї мактана казанлылар ТЇР·Р»У™СЂРµ. Байлык, җитешлек галәмәте РёРЅРґРµ.

Кызыксынып китеп, Алгай күз кабаклары өреп тутырылгандай кабарган шакмак гәүдәле бер кеше янында тукталды. Сәүдәгәр аны түбәнчелек белән башын иеп сәламләде.

– Хус киләсес, хус киләсес, – дип, авызында ничә теше булса, барысын да күрсәтеп елмайды.

Хезмәтчесе хуҗасыннан да өлгер икән, морза алдына ефәк тукымалар китереп өйде. Күзләр камашырлык. Җаның теләгәнен сайлап ал.

– Кайсы мәмләкәт кешесе буласың? – дип белеште Алгай.

– Чин мәмләкәтеннән, әфәндем, исемем Чжоу. Касан белән бик дус торабыс. Татар кыслары кием-салымга бик һәвәс, матур киенергә яраталар. Сеснең бичәне дә чибәр дип беләм. Бүләк алмасагыс, гөнаһлы булырсыс. Рәхим ит, кайсыларын сайлыйсыс?

– Безнеңчә дә яхшы сүләшәсең, – дип төпченүендә булды морза.

– Татарлар беснең үсебесдә дә бар, белмичә суң, – диде Чжоу, кояштай балкып. – Белмәсәң, алыш-табыш итеп булмый бит, әфәнде. Йә, нинди тукыма сайлыйсыс? Чин ефәкләренә тиң юк, үкенмәссес.

– Тәтә, берничә күлмәклек тукыма сайла инде, – дип, Үрбәткә карады морза, – сәүдәгәре бик күркәм кеше, буш кул белән китү килешмәс.

Кытай сәүдәгәре яныннан китүгә, «Чичәннәр ярышына рәхим итегез!» дигән өндәмә яңгырады.

– У?Р№РґУ™, тыңлап карыйк әле, – РґРёРґРµ Т®СЂР±У™С‚ энесенә.

– Анысы ни-нәрсә тагын?

– Мангыттагы кушавызчылар тамашасына охшаганрак җыен, – диде Үрбәт.

Базар читендә генә зур чатыр корып куйганнар икән. Аны ак ефәк тасмалар белән бизәгәннәр. Мәйдан уртасына келәм җәелгән. Анда тездән түбән озын күлмәк өстеннән кыска җиңле җиңел бишмәт кигән ике адәм басып тора иде. Берсенең сакал-мыегы әле чыгып кына килә булыр, икенчесенекенә инде чал куна башлаган.

Баш чичән аларны тамашачыларга тәкъдим итеп болай диде:

– Бүген сезнең алда Шиһабетдин бине Галәветдин хәлфә үзенең шәкерте Бикмулла бине Зиннури белән килен-каенана, каенаталар хакында халык әйтемнәрен шәрехләп сүз көрәштерәчәк. Маясы ятим балалар мәнфәгатьләренә тәгаенләнә. Тәңкәләрне мелла Бабдесаттар бине әш-Шырдани дога кылып кабул итәр. Савабы үзегезгә төшәр, иншаллаһ. Бисмилла әйтеп, тамашабызны башлыйбыз.

Галәветдин хәлфә чөйгә охшаш очлы сакалын сыйпаштыргандай итте дә, куш учларын маңгай турысына китереп, чалмалы башын иде. Остазы үрнәгендә Зиннури шәкерт тә әлеге сәламләү хәрәкәтләрен кабатлады.

– Авыз-борының тот, биатай, идән себерәм! – диде хәлфә тамашачыларга ишетерлек көр тавыш белән.

Шәкерт шушы әйтемне шәрехләргә тиеш. Шарты – тапкырлык һәм шаянлык. Җыелышучылар, тын калып, аның җавабын тыңларга әзерләнделәр.

– Сафура килен булып төшкәч, – дип сөйләп китте шәкерт, – каенанасы: «Бар, кызым, каенатаң ягына кереп, идән себереп чык. Яхшы себер, ул бер дә тузан яратмый», – дип, эш кушкан. Сафура: «Ярар», – дигән дә, кулына зур себерке тотып, каенатасы янына кергән. Каенатасы аны бик тәүфыйклы, бик юаш җирдән килен алдык дип белә, тел яшерү гадәте буенча, килене авызын ачып сүз дә әйтмәс дип көткән икән. Килен исә: «Авызың-борының тот, биатай, идән себерәм!» – дип оран салмасынмы.

Җавапны ошаттылар, ахры, гөжләшеп алдылар.

– Киленем әйбәттән түгел, мичем әйбәттән, – дип, остазына бакты шәкерт.

Хәлфә шундук эләктереп алды.

Кунак хатын әйткән:

– Киленнәрең бик оста икән, бәлешләрне бигрәк тәмле пешергәннәр, – дигән.

Каенана әйткән:

– Юк, киленнәрем түгел, мичем бик әйбәт минем, мичем шулай пешерә, – дигән.

– Нинди гаделсез каенана икән, – дип көлде Алгай морза.

У? уен кызганнан-кыза барды.

Бирем әйтү чираты хәлфәдә иде.

– Чебендә дә кан бар, килендә дә җан бар, – диде.

Шәкерт тә һушлы күренә, җаваплый да башлады.

– Үткен кыз Үлмәс Сылу килен булып төшкәч, каенанасы аны төрлечә табаларга тотынган. Үлмәс Сылу әүвәл аны сынаганчы дәшми түзеп торган. Каенанасы, тагын да узынып китеп, беркөнне бөтенләй чыгырдан чыккан.

– Мин сине чебен урынына сытармын! – дип, каршына ук кизәнеп килгән.

Үлмәс Сылу ашыкмый гына кисәү агачын алып:

– Сыталмассың, каенанай, чебендә дә кан бар, килендә дә җан бар, – дип, кисәү белән тыныч кына мич болгатырга керешкән, ди.

– Афәрин, шәкерт, булдырасың, – дип кычкырышты халык.

Алгай морза да:

– Башлы малай, – дип бәясен бирде.

Үрбәт кенә фикер әйтергә ашыкмады.

– Шатланмый тор, асылган җебем өзелде.

– Пәрихәнең каенанасы Миһрибану беркөнне иртән торган да, – дип шәрехләп китте хәлфә, – күргән төшен сөйли икән:

– Менә котларым да калмады, тәүбә, гүя мине муенымнан асканнар, имеш.

Пәрихә, бердән шатланып:

– Чынлапмы? – дигән икән.

Каенанасы аңа:

– Тукта, шатланмый тор, асылган җебем өзелде дә уянып киттем, – дигән.

Монысына кулны бик саран чаптылар. Халык шәкертне ошатарак төшә иде. Һәм ул аларның ышанычын аклады.

– Ыштан дисәм оялам, дамбал дисәм, казахча, бот капчыгыңны салып бир, биатай, – дип, чираттагы биремне тәкъдим итте шәкерт.

Халык дәррәү килде. Ләкин чичәннәрне Үрбәт ошатмады.

– У?Р№РґУ™, киттек, РјРѕСЂР·Р°, шушы РґР° булдымы тамаша-Р±У™Р№РіРµ, – РґРёРї, атының тезгенен тарткалады. – РЁСѓР» тозсыз РјУ™Р·У™РєРєУ™ авыз ерган булалар.

– У? шәкерт – башлы малай, – РґРёРґРµ Алгай, С‚У™С‚У™СЃРµ белән килешмичә.


* * *

Р?ван Васильевичның хәле РєУ©Р·РіУ™ таба тагын РґР° мөшкелләнебрәк китте. Начар ашый, начар йоклый. Черем итеп алганда РґР° саташып, төшләнеп бетә. Беренче хатыны Мария төшенә кереп Р№У©РґУ™С‚У™. Югыйсә, чәчләрен кистереп монастырьга җибәрелүенә генә түгел, вафатына РґР° РёРєРµ РґРёСЃС‚У™ ел вакыт үтеп киткән РёРґРµ РёРЅРґРµ. Т®Р· язмышын РєРЅСЏРіРёРЅСЏ түземлек РІУ™ сабырлык белән кабул итмәде. РђРЅС‹ берничә тапкыр элмәктән алганнар. Шуннан СЃРѕТЈРіС‹ гомере ялгызлыкта үткән, РґРёР»У™СЂ. РЎРѕТЈРіС‹ сулышына кадәр РёСЂРµ Р?ванга Р±У™РґРґРѕРіР° укыган, имеш. Яшь чагында Р?ван РјРѕРЅС‹ игътибарга РґР° алмады, көлде генә. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, хатынын монастырьга яптырган патшаларның СѓР» Т»РёС‡ С‚У™ тәүгесе түгел. Мөгаен, соңгысы РґР° булмастыр.

Мария кап-кара чиркәү киеменнән. Т®Р·Рµ Р»У™Рј-РјРёРј дәшми. Фәкать карап кына тора. У? карашы без кебек, үтәли тишә, ТЇР·РµТЈРЅРµ ТЇР·РµТЈ кая РєСѓСЏСЂРіР° белмисең, муенга бау саласы РєРёР»У™ башлый…

Р?ван шыбыр СЃСѓРіР° С‚У©С€У™. Уянгач та калтырануы басылмый интектерә. Р?хтимал, гөнаһлары РґР° бардыр. РўРёРє СѓР» гөнаһлар Р СѓСЃСЊРЅС‹ТЈ бөтенлеге, абруе, православие диненең сафлыгы, пакьлеге хакына кылынды лабаса. Византия династиясе белән туганлашуы, Софьяга У©Р№Р»У™РЅТЇРµ РґУ™ шул максатка юнәлдерелгән РёРґРµ РёС‡.

Р?ван хәле аруланган араларда, монастырьдан монастырга, чиркәүдән чиркәүгә йөреп, елый-елый Ходайдан гөнаһларын ярлыкавын үтенә. РђРЅС‹ТЈ Т»РёС‡ С‚У™ С‚У™РјСѓРі РєРёСЃУ™РІРµ буласы килми.

Шундый догалы РєУ©РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ берсендә аны ниндидер РјРѕРіТ—РёР·Р° белән баш углан Уйгын Р±У™Рє кулыннан ычкынган РґСЊСЏРє Р?ван Телешев СЌР·Р»У™Рї тапты.

– Хыянәт, олуг кенәз! – дип, патшаның аяк астына ауды.

Р?ван РЅСѓСЂС‹ СЃТЇРЅУ™ башлаган күзләрен илче ягына Р±РѕСЂРґС‹. Телешевнең С‚ТЇРіУ™СЂУ™Рє йөзендә болындагы ялгыз РєРёР±У™РЅ сыман борыны гына утырып калган РёРґРµ. РљТЇР· С‚У©РїР»У™СЂРµ кара-РєТЇРє С‚У©СЃРєУ™ кергән. Киемнәре РґУ™ карачкыга эленгән РёСЃРєРµ-РјРѕСЃРєС‹ шикелле салынып төшкән.

– Ни булды СЃРёТЈР°, кенәз, кешелегең калмаган, – РґРёРґРµ Р?ван хаста кешеләргә хас кайгыртучанлык белән. Р?лче сүзләренең асылы әле аның аңына барып җитмәгән РёРґРµ.

– Хыянәт! – РґРёРї, түземсезләнеп кабатлады Телешев. – РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ хан бөтен килешүләрне Р±РѕР·РґС‹, Казанда урыс кешеләрен, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРЅРµ кылыч астыннан үткәрделәр, мал-мөлкәтләрен таладылар. Р?лче Кляпик кулга алынды. РњРёРЅ, белгәндәй, яшеренү чараларын алданрак күреп куйган идем. Шөкер, менә СЃРёРЅРµТЈ алда басып торам. Бер атна эчендә кайтып җиттем. Р?РєРµ ат кына «яндырдым», авызыма юньле-башлы тәгам РґР° алмадым… хәлемне күреп торасың…

Олуг кенәз, башын кулларына салып, Р±РёРє озак сүзсез утырды. РљТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ йомык, керфекләре РЅРёРє бер селкенеп карасын. У?ллә мәрткә китте РёРЅРґРµ, РґРёРї борчылды Телешев. Чиркәү эче тып-тын, патшага хезмәт күрсәтүче руханилар РґР° бернәрсә булмагандай карусыз гына басып торалар. РњРѕРЅРґР° бөтенләй башка тормыш, аның РґУ©РЅСЊСЏРІРё мәшәкатьләр белән бернинди уртаклыгы РґР° СЋРє. У?йтерсең Р»У™ адәм баласы гөнаһларын ярлыкау өчен генә туган.

Ниһаять, Р?ван күзләрен ачты.

– Минем иң зур гөнаһым куенымда шул поганый татар ханы Мөхәммәдәминне җылыту булган икән, – диде ишетелер-ишетелмәс кенә. – Ходай миңа шуның өчен хак җәзасын бирә…

Р?ван СЏРЅУ™ тынып калды. У? бераздан какча җилкәләре калтыранырга тотынды. Бу хәлендә СѓР» Р±РёРє кызганыч күренә РёРґРµ.

Кара хәбәр моның белән генә бетмәгән иде әле.

– Ул басурман Сура елгасын кичкән. Нижнийга яу белән килгән, – дип, илче бу хәбәрне дә җиткерде. Үзе «чыдасын гына инде карт» дип борчылып куйды.

Бу юлы дьякның шикләнүләре рас килмәде. Киресенчә, олуг кенәзнең бөкре гәүдәсе тураеп киткәндәй булды. Яшьләре дә кипте. Күзләренә кешеләрне утырган урыннарына сеңдерә торган элекке зәһәрлеге кайтты.

– Монысы булмас! – дип кычкырды ул. – Йөз меңлек менә дигән гаскәрем бар минем. Хәзер үк набат суксыннар.

РЁСѓР» РєУ©РЅРЅРµ олуг кенәз Р?ван Васильевич төштән СЃРѕТЈ тәхет залына Василий Холмский, Даниила Шеин, РЇРєРѕРІ Захарьин кебек РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ РёТЈ дәрәҗәле боярларын, кенәзләрен чакыртты. РђРЅРґР° казначий Дмитрий Владимирович Т»У™Рј архимандрит РђРЅРґСЂРѕРЅРёРєРѕРІСЃРєРёР№ РґР° бар РёРґРµ. Олуг кенәз өлкән улы Василий Р?вановичны СЂУ™СЃРјРё рәвештә үзенең варисы РґРёРї игълан итте.

Р?кенче РєУ©РЅРЅРµ урыс тәхетенең варисы Василий III җитәкчелегендә гаскәр РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґ тарафына СЋР» алды. Р›У™РєРёРЅ патшаның бугаз киерүенә РґУ™ карамастан, урыслар Р±Сѓ СЏСѓРіР° әзер түгел РёРґРµ. Варис та кемлеген РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ алмады. РњСѓСЂРѕРјРіР° Т—РёС‚У™СЂУ™Рє бөтенләй тукталып калдылар.

Елъязмачы бу вакыйга турында, ачынып, түбәндәге җөмләләрне теркәп куйды: «Они же паче себя стрежаху, а не земли своея, и вышли страхом объяти быша, безумни, убояхуся и трепетаху, избранными воины блюдущеся из града выйти, толико имуща не мало воспретити царю (т. е. хану)».


* * *

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ кала читендә ТЇРє дошманга ыргылырга тиешле атлы гаскәрен СѓРє рәвешендә тезде. Р?ТЈ алдагы меңлек чирү С‡У©Р№ сыман урыс гаскәрләрен ерып, эчкә керергә, ыгы-зыгы тудырырга, бүлгәләргә тиеш РёРґРµ. РЇРє-яктагыларга РёСЃУ™ Р±Сѓ өерләрне, камап алып, СЋРє РёС‚ТЇ бурычы куелды. Орышның әүвәлге чорында У™СЃРёСЂ алу белән булышмаска килештеләр. Кырырга! Р?СЃУ™РЅ калганнары соңыннан каршы торып та азапланмаслар, ТЇР·Р»У™СЂРµ У™СЃРёСЂ С‚У©С€У™СЂР»У™СЂ, чутына РґР° чыга алмассың.

Уйгын җитәкчелегендәге каһарманнар чирүе Кирмәнне кулга төшергәч кенә кузгалачак. Аның төп вазифасы – воеводаны, гаскәр башларын кулга алу, ганимәт җыю.

Алгай морза исә үзенең мангыт-нугайларын иң алгы дулкынга куюларын сорады, җизнәсе алдында үзен күрсәтәсе килә иде булса кирәк.

– Алайса, уң як канатны тулысы белән үзеңә ал, – диде Мөхәммәдәмин.

Мөхәммәдәмингә ак атын китерделәр. Җайдак киемендә ул Гали хәлфәгә охшап тора иде.

– Аллаһы Тәгалә көч-куәт бирсен, – диде хан, фатихасын биреп, – ыру башыбыз Олуг Мөхәммәднең кыл байрагы – ту – безгә җиңү алып килер. Кузгалдык. Алга!

Хан беренче булып ыргылды, аның артыннан бөтен яу күтәрелде. Тора-бара һәр чирү, алдан билгеләнгән урынын алып, угланнар карамагына күчте, хан яраннары белән ышыккарак тайпылды.

Бу ташкынны туктату мөмкин түгел иде инде. Уңда да, сулда да, алда да, артта да Мөхәммәдәминнекеләр. Бөтен тирә-якны тутырып, тояклар аһәңе яңгырый.

Тояк тайга җиткерер,
Тай дүнәнгә җиткерер.
Дүнән атка җиткерер,
Ат морадка җиткерер.
Алтын ияр акбүз ат
Төшеңдә тотып син менсәң,
Ат – морадка җиткәнең.

Кала читендәге алачыкларны, йорт-җирне яндырып-туздырып, Кирмәнгә якынлаштылар. Бернинди каршылык күрсәтүче дә юк. Җиңү инде уч төбендә. Якында, кул гына сузмалы.

Тик атлы чөй көткән нәтиҗәне бирмәде. Чөнки Нижнийның воеводасы Хабар калгай мәскәүлеләрдән аермалы буларак җебеп төшмәде. Гаскәрен Кирмәннән бөтенләй чыгармады. Шуңа күрә чөйдәгеләр дә, ян-яктагылар да, хәтта булышчы чирүдәгеләр дә, кузалак арбалар шикелле, Кирмән стенасына бер үк вакытта килеп төртелделәр. Алгай, дала кешесе булса да, әзерлеклерәк булып чыкты. Нугайлар килә-килешкә тимер ыргаклы арканнарын стена очына очырдылар. Шуыша-шуыша үрмәли дә башладылар. Ләкин бу гамәл тончыгып калды. Башта түбәдән кайнар су койдылар, аннан соң таш аттылар, бүрәнә тәгәрәттеләр.

Бераздан бөтенләй мәхшәр башланды. Урыслар шарт та шорт утлы коралларын шартлатырга тотындылар. Казанлылар өчен бу яңалык түгел иде. Үзләренең дә сынап караганнары бар. Ләкин ошатмадылар. Кылыч-сөңгегә җитәме соң? Аны корган арада, тулы бер чирүне тар-мар итеп була лабаса. Аннан соң ул урысларга да литвалылар аша гына керде, бармак белән генә санарлык.

Воевода Хабар тапкыр гаскәри РёРґРµ. Татарларга каршы торырлык көче СЋРє РёРґРµ аның. Р™У©Р·РіУ™-Р№У©Р· килгәндә, таптап-изеп кенә узачаклар. Ниндидер көтелмәгән РЅУ™СЂСЃУ™ уйлап табарга РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ. ТєУ™Рј СѓР» аны тапты. Олуг кенәз У™СЃРёСЂ төшкән Литва сугышчыларын, ераграк яшерү нияте белән, Нижнийга кудырган РёРґРµ. Кайсы ачлыктан, кайсы чир-сырхаудан аяк сузып, тора-бара У©С‡ Р№У©Р·РґУ™РЅ кырыгы гына торып калган РёРґРµ. Р?ТЈ ныклары, РёТЈ тазалары. Р?ван орышны бөтенләй СЏТЈР° ысуллар, СЏТЈР° кораллар кулланып алып бара белүче Р±Сѓ РђСѓСЂРѕРїР° әсирләрен ТЇР· Т»У©РЅУ™СЂР»У™СЂРµ буенча файдалануны РєТЇР·РґУ™ тота РёРґРµ, билгеле. Менә җае РґР° чыкты. Воевода аларны җыйды РґР°:

– Кемнең исән-имин туган иленә кайтасы килә? – дип сорады.

У?СЃРёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ кырыгы РґР° бер адым алга атлады.

– Йә, хуш, – дип, кылычын сыйпап куйды Хабар. – Моның өчен бер генә шарт бар – татарларны моннан китәргә мәҗбүр итү.

– У? ничек? – РґРёРї сорады У™СЃРёСЂР»У™СЂ.

– Пищалкаларыгызны үзегезгә кайтарабыз, штубы өзлексез ут чыксын. Татарва уттан курка, – диде воевода, – тик шуны алдан белеп торыгыз: татар гаскәрләре үләксәгә җыелган чебен кебек ава торалар, килә торалар…

– У? без кыра торырбыз…

Дөрестән дә, гаскәр каушап калды. Нугайларның исә утлы коралга, шартлауларга беренче тапкыр юлыгулары иде, куркуларыннан кычкырыша-кычкырыша яу кырыннан ук кача башладылар.

– Ахырзаман, ахырзаман…

Бу хурлыкны күреп, Мөхәммәдәмин шашар дәрәҗәгә җитте.

– Алгай морзаны алып килегез! – дип әмер бирде.

Күп тә үтми морза күренде. Ул чатанлый иде. Ләкин хан аның чатанлавына игътибар итмәде. Үзен үзе белешмичә:

– Чирүеңне кулыңа ал, куркак җан, нәрсә җебеп төштең? – дип кычкырды.

Алгай каршы сүз әйтмәде, кан баскан ачулы күзләрен әйләндереп, җизнәсенә карап алды да чатанлый-чатанлый китеп барды.

Мөхәммәдәмин тиз генә Уйгынны чакыртты.

– Синекеләргә чират җитте, баш углан, хәлне төзәтергә кирәк, – диде. Ул орышның барышыннан һич тә канәгать түгел иде, үз-үзенә урын таба алмый, йөрәге алгысына, җаны өзгәләнә…

– Алгай морзаны сөңгегә күтәргәннәр, – дип аваз салды тоткавыл сакчы, – әле генә хәбәр китерделәр.

Мөхәммәдәмин нидер әйтмәкче булып авызын ачкан гына иде, өлгерә алмыйча калды. Нәкъ шушы мизгелдә чатыр авызында көчле шартлау тавышы яңгырады…

Шул ук көнне гаскәр бернинди ганимәтсез Нижнийны ташлап китте.


* * *

Мөхәммәдәмин каенишен югалтуны бик авыр кичерде. Нугайлар үзләренә котырына, гүя аерылган корт күче. Морзаның үлемендә ханны гаеплиләр, ике арада чак кына бәрелеш булмый калды.

Аллаһы боерса, каенишенең үчен кайтарачак әле ул, кайтарачак!

Т®СЂР±У™С‚ ирен төрлечә юатты. РЈР» ТЇР·Рµ РґУ™ җанын кая РєСѓСЏСЂРіР° белмичә кайгыра РёРґРµ. Төпчекләре РёРґРµ Р±РёС‚. Атаеның бар гамәлен, бар мал-мөлкәтен үзенә мирас итеп алырга тиешле С‚У©Рї варис РёРґРµ. РЈР» хәсрәтен РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ күрсәтмәде, эчтән генә СЏРЅРґС‹. Р?ренең болай РґР° яралы йөрәгенә кан саудырасы килмәде.


* * *

Көннәрдән бер көнне, һич уйламаганда, Җөһдә ханбикә йокысыннан уянмады. Ул Мөхәммәдәминнең үз вазифасын бик белеп, зур төгәллек һәм җаваплылык белән җиренә җиткереп башкара торган турылыклы хәләл җефете иде. Ханның хатыннарына күзәтчелек итү, гаиләне йодрыкта тоту, кием-салым, бүләкләрне кабул кылу, аш-су, мәҗлесләр оештыру кебек вазифалар йөкләнгән иде аңа. Түшәкчеләр, пешекчеләр, кәнизәкләр, асраулар өчен дә ул җаваплы, кыскасы, сарайдагы хатын-кызларга бәйләнешле һәр чараны ул оештыра иде. Шуңа күрәме бәйләнчек, вакчыл иде ханбикә. Бигрәк тә Үрбәткә каныга, «хәрәмләшәсең, алдап-йолдап ханны үз ягыңа аударасың, чиратны бозасың» дип бәйләнә иде. Чынында әлеге сүзләр Мөхәммәдәмингә кагыла, чөнки чиратны ул санга сукмый, күбрәк яшь хатыны тирәсендә чуала. Җөһдә моны белә, әмма үчен Үрбәттән ала иде.

Менә шул Җөһдә түшәгеннән тормады. Алдагы көнне генә сарайда, Коръән укытып, абыстайлар мәҗлесе уздырганнар иде. Мөнәҗәтләр әйтештеләр, бәетләр тыңладылар. Хәтта думбра да суктылар. Каланың иң танылган өч-дүрт дистә остабикәсе генә килгән иде. Сарайныкылар күпме тагын. Бу – Җөһдә тәкъдим итеп, хан тарафыннан хупланган даими үткәрелүче мәҗлес иде. Һәр елны җөмәдел ахир аеның беренче җомгасында рәгаиб кичәсенә туры китереп үткәрелә иде ул.

Бу РєРёС‡У™РґУ™ хәзрәте Р У™СЃТЇР» галәйһиссәламнең атасы хәзрәте Габдулла РёР»У™ анасы хәзрәте У?РјРёРЅУ™РЅРµТЈ никахлары булып, беренче тапкыр күрешүләредер. Пәйгамбәребез галәйһиссәламнең РЅСѓСЂС‹ хәзрәте У?РјРёРЅУ™РіУ™ күчкән көндер. Сарайда Р±Сѓ вакыйганы шулай хөрмәтләп үткәрәләр РёРґРµ.

Ханбикәне бимазаларга берәү дә кыймады. Йончыгандыр, мәҗлестән соң рәхәтләнеп ял итсен, диделәр. Шулай өйлә җитте, намазга басарга вакыт, ә ханбикә тормый да тормый. Түшәкчесе түзмәде, бүлмәсенә узды.

– Ханбикә, бер-бер йомышың юкмы? – дип аваз салды. Чөнки белә, хуҗабикәсе көйләтергә маһир.

Түшәкченең сүзләре бүлмә эчендә йотылып калды. Җавап булмагач, түшәкче хуҗабикәсенә күз саласы итте. Тегесе, үзенә хас булмаганча, чалкан төшкән, авызы ачык, йөзенә балавыздай аксыл-саргылт төс кунган…

У?ллә сырхауланып киткән РёРЅРґРµ, РґРёРї уйлады кыз Т»У™Рј, йөгереп чыгып, имче тутакайны алып керде.

– Бикәңә ахирәт күлмәге әзерлә, – диде им-томчы тыныч кына. Ай-вай да килмәде, әйтерсең гадәти хәбәр җиткерә.

– Кит, булмаганны, – диде түшәкче, дерелдәгән кулларын кая куярга белмичә, – ханбикә бит ул…

– Ханбикәләрне дә Ходай үзенә ала, – диде тутакай.– Күрмисеңмени, күзләре керәчләнгән.

– Р? кадерле Р±РёРєУ™Рј, РЅРёР»У™СЂРіУ™ РґРёРї безне ятим иттең, ташлап киттең, – РґРёРї, гадәт буенча сыктарга тотынды түшәкче.– Синсез РЅРёР»У™СЂ эшләрбез без? Ашавыбыз – ашау, йокыбыз Р№РѕРєС‹ булмас. Р? Ходаем, түземлекләр Р±РёСЂ, Р±Сѓ кадәр хәсрәтне күтәрерлек РєУ©С‡ бир…

– Вакытыннан алда шыңшыма, – диде имче битараф кыяфәт белән, күрәсең, ханбикәгә рәнҗүле иде ул. – Бар, хәбәр сал, ханга җиткерсеннәр.

Т–У©Т»РґУ™РЅРµ дәрәҗәсенә туры китереп, зурлап, олылап җирләделәр. РЇСЃРёРЅРЅС‹ Бураш сәед ТЇР·Рµ укыды. Хан РіТЇСЂ сәдакасын РґР° Р°ТЈР° Р±РёСЂРґРµ. Кырыгын Р±РёРє РєТЇРї кеше җыеп үткәрделәр. Т®СЂР±У™С‚ Р±Сѓ мәшәкатьләрнең эчендә кайнады. Бик тату СЏС€У™РјУ™СЃУ™Р»У™СЂ РґУ™, якташлар РёРґРµ РёС‡. Р?РєУ™РІРµ РґУ™ – дала кызы, Нугай һавасын сулап Р±СѓР№ җиткергән абруйлы Р±РёРєУ™Р»У™СЂ. Язмыш аларны РєУ©РЅРґУ™С€ итте. Р?СЂ бүлештеләр. Р?РЅРґРµ Т–У©Т»РґУ™РЅРµТЈ бернидә хаҗәте СЋРє. Фанидан бакыйга берни РґУ™ күчми шул. Җиһанга РЅРёРЅРґРё хәлдә аваз салган булсаң, шул СѓРє хәлдә китеп С‚У™ барасың. Калган кешегә генә барысы РґР° РєРёСЂУ™Рє.

Т®СЂР±У™С‚ С‚У™ кара кайгыга төште. РњРѕТЈР° Кырым ханбикәсе Нурсолтанның РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ язган хаты сәбәпче булды. РЈР» аны очраклы рәвештә генә кулына төшергән РёРґРµ. РЎТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ әйтерсең Р»У™ С‚У©Р№РјУ™ тезә, кәгазьгә СЃУ™Р№Р»У™РЅ булып ятканнар. «Барча Казан җиренең РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј РІУ™ гыйззәтле ханы РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРіУ™ Ходай озын-озак патшалык насыйп итсен, саулык-сәламәтлек, бәхет, күңел тынычлыгы бирсен» РґРёРіУ™РЅ мөрәҗәгатеннән СЃРѕТЈ акыллы киңәшләрен Р±РёСЂУ™. В«У?дәпле Р±СѓР», халык СЃУ©СЏСЂ; гыйффәтле Р±СѓР», Алла СЃУ©СЏСЂ; сабырлы Р±СѓР», үкенмәссең; чыдамлы Р±СѓР», картаймассың» РґРёРї, теләкләрен җиткерә.

Боларына ике куллап риза Үрбәт. Тик анасын бу гына канәгатьләндерми шул. Үгет-нәсыйхәтен дәвам итеп, мәктүбен түбәндәге юллар белән тәмамлый: «Бернәрсәгә дә карама, тагын өйлән, кәләшеңне үзең сайла, яшь булсын, ишле нәселле булсын. Ходай кушып, варисың тумасмы?»

Нурсолтан ханбикә, билгеле, хак. РЈР» Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ ыруының РєРёР»У™С‡У™РіРµ турында кайгырта. Югыйсә ханлык башкалар кулына РєТЇС‡У™С‡У™Рє. Р§У©РЅРєРё РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ РґУ™, Габделлатыйфның РґР° балалары СЋРє. Аталары Р?Р±СЂР°Т»РёРј ханның РёРєРµ җәмәгатеннән Р±РёС€ улы булган. Уллары менә РЅРё өчендер орлыксыз. Үрбәтнең беренче РёСЂРµ Р?лһам хан РґР° варис калдыра алмады. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ РґУ™ шул чут. Шуларның кысырлыгы аркасында Үрбәткә РґУ™ бала табу, бала СЃУ©СЋ, бала багу бәхете тәтемәде.

Нурсолтан ханбикәнең әлеге гаделсезлек белән килешәсе килми. Бәлкем, гаеп хатыннарындадыр?

Акыл белән боларның барысын РґР° кабул РёС‚У™ Т®СЂР±У™С‚. Р›У™РєРёРЅ Р№У©СЂУ™Рє бар Р±РёС‚ әле, күңел бар. У? Р№У©СЂУ™РєРЅРµТЈ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ Т»РёС‡ С‚У™ ТЇР· яныннан Т—РёР±У™СЂУ™СЃРµ килми.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ анасына ничек җавап биргәндер, анысы билгесез, тик СѓР» вафат булган С…У™Р»У™Р» җефете урынына СЏРЅУ™ РґУ™ никахка керергә хокуклы. РњУ™Т—Р±ТЇСЂРё түгел, билгеле, шулай РґР° хокуклы. Р?СЂ-атка шунысы РґР° Р±РёРє җиткән. Нәфес куарга РґРёСЃУ™ТЈ, аларга РєСѓС€. Нәфес СѓР» тыя алсаң гына юаш, ирек Р±РёСЂСЃУ™ТЈ, Р±РёСЂУ™РЅ кебек туймас.

Т®СЂР±У™С‚ иренең җәясен төрлечә тартып карады. У?легә бернәрсә РґУ™ сизелми. Сизелмиме, сиздермиме? Анысын хак Алла ТЇР·Рµ генә белә. УЁР№Р»У™РЅТЇ башына китереп СЃСѓРєСЃР°, барыбер ТЇР· дигәненә ирешәчәк, «яшь ханбикәне кабул РёС‚У™СЂРіУ™ әзерләнегез» генә РґРёСЏС‡У™Рє. Берни РґУ™ кыла алмыйсың, әзерләнәсең.

Ханәкә көрәшергә карар кылды. Ходай биргән чибәрлеген дә, наз-яратуларын да, хәйләләрен дә тозак итеп корды. Хатын-кызның кырык чырасы бар бит аның, берсе сүнсә, икенчесе кабына. Кием-салымын яңартты. Ак төстәге күлмәкләре генә дә дистәгә җитте. Чөнки белә, Мөхәммәдәмин ак төс ярата. Урын-җирләрен дә үзгәртте. Ошатсын гына. Сандугачтай сайрый, күгәрчендәй гөрелди. Үзе гүя наз гөленнән яратылган.

У? эчендә – СѓС‚. Нишләргә СЃРѕТЈ? «Яр Р±РёСЂРјУ™Рє – җан Р±РёСЂРјУ™РєВ» РґРёРіУ™РЅ борынгылар. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµ СѓР» хатыны булып та, анасы, тутасы, сеңлесе булып та ярата РёРґРµ. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ аның сулаган һавасына, эчкән суына әверелгән РёРґРµ. РЁСѓР» халәттә ничек РєСѓР» кушырып утырмак РєРёСЂУ™Рє?

Үрбәт шул ук көнне наз-сөешүләрнең иң кызган чагында гына:

– Р?Р» теләге – РёСЂ, РґРё, хан, варислар турында РґР° уйларга вакыт җиткәндер, мөгаен, чараларын күрергә җыенмыйсыңмы СЃРѕТЈ? – РґРёРї, читтән уратып кына әйтеп РєСѓР№РґС‹.

Мөхәммәдәмин бу бүлдерүне өнәмәде, зур учлары белән хатынының авызын каплады.

Т®СЂР±У™С‚ коелып төште. У?Т»У™, ошатмады, РґРёРјУ™Рє, күңеленә РєРѕСЂС‚ төшкән РёРєУ™РЅ РёРЅРґРµ РјРѕРЅС‹ТЈ, РґРёРї, хөкемен РґУ™ чыгарып РєСѓР№РґС‹. Кабат СЃТЇР· кузгату мәгънәсезлек кенә булыр РёРґРµ. Нишләмәк РєРёСЂУ™Рє, маңгаеңа язылган язмышны тир белән генә сыпырып төшереп булмый шул. РљТЇСЂУ™С‡У™РєС‚У™РЅ качып котылу РґР° СЋРє. Ничекләр яшь кәләшне РєРёСЏТЇ катына әзерләп кертерсең? РђРЅС‹ТЈ өчен РёТЈ авыры шушы булачак. Үзен РґУ™ ханның карт хатыннары Т–У©Т»РґУ™ белән Фатыйма әзерләгән РёРґРµ. РЈР» чагында көндәшләренең РЅРёРЅРґРё С…РёСЃ кичерүе Үрбәтнең уена РґР° кереп карамаган РёРґРµ. Хәлләре С…У™Р» булган РёРєУ™РЅ, бәгырькәйләрнең. Т®Р· башыңа төшкәч кенә беләсең РёРєУ™РЅ.


* * *

Мөхәммәдәмин хәзер көнен тулысы белән диярлек гаскәриләр янында уздыра. Нижнийга уңышсыз яу чабу аны бик зур борчуга салган иде. Гаскәрне баштанаяк ныгытырга кирәк. Бу беренче чиратта казна хәленә бәйле. Казнаны тулыландыру белән даими шөгыльләнү зарур. Дөрес, 24 июнь җәнҗалы шактый керем бирде. Ләкин казна төпсез кое кебек ул, күпме салсаң да йота.

РҐУ™СЂР±Рё РЁСѓСЂР° утырышында РґР° СЃТЇР· казна хәлләреннән башланып китте. Салым җыюны үзгәртеп РєРѕСЂСѓ юнәлешендә СЌС€ башланган РёРґРµ РёРЅРґРµ. Хан С‚У™РєСЉРґРёРјРµ белән, литвалылар үрнәгендә, аны җан башыннан җыю мәгъкуль күрелде. РЁСѓРЅС‹ТЈ өстенә СЌСЂРµ Т—РёСЂ биләүчеләргә, Т»У©РЅУ™СЂ остаханәсе тотучыларга, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРіУ™, Р·СѓСЂ милекле затларга, мал-мөлкәтләреннән чыгып, У©СЃС‚У™РјУ™ салым төшерелә. У?легә яңалык ватык арба шикеллерәк шыгырдабрак кына бара. Бигрәк С‚У™ Р±У™РєР»У™СЂ ризасызлык белдерә. Р§У©РЅРєРё алар Р±РёС‚ әле гаскәр РґУ™ тота. РЈР» гаскәрләр хан карамагында, Р±У™РєР»У™СЂ фәкать корал, ат, ашау-СЌС‡ТЇ, кием-салым Т»У™Рј башка РєРёСЂУ™Рє-яракка РєРёС‚У™ торган чыгымнарны гына каплый. Малсыз хуҗалар, Р±У™РєР»У™СЂ ризасызлыкларын ачыктан-ачык күрсәтмиләр, билгеле, эчтән генә мыгырданалар. Ханга баш Р±РёСЂРјУ™ТЇ – җилгә каршы төкерү белән бер РёС‡ РёРЅРґРµ СѓР». Төкерегең барыбер ТЇР·РµТЈУ™ С‚У©С€У™. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ утырышның Р±Сѓ өлеше шома үтте. Утлы корал РјУ™СЃСЊУ™Р»У™СЃРµ РёСЃУ™ шактый Р±У™С…У™СЃР»У™СЂ уятты. Беренче булып Бураш сәед күтәрелде. Кашлары җыерулы РёРґРµ мөфтинең. Башта һәммәсен дикъкать белән РєТЇР·РґУ™РЅ кичерде. РЁСѓР» кыяфәттә озак кына басып торды.

– Баш өсте, тәкъсир, тыңлыйбыз, – дип, хан аңа ярдәмгә ашыкты.

– Утлы корал дигәнегез шайтан төкереге ул, – диде рухани чәрелдек тавышы белән. – Мөселман өммәтенә караган гаскәргә утлы корал кертү нәмәхрәм, Аллаһының каргышы төшәр, берүк якын җибәрмә, разый-бәхиллегем юк.

Сүзен әйткәч тә, Бураш сәед җыелышучыларны усал карашы аша уздырды, гүя утлы корал төкереген чәчәргә әзерләнә иде.

– Нижнийда шушы утлы корал аркасында уңышсызлыкка очрадык, тәкъсир, ничек каршы торырга соң аңа? – дип, хан каш астыннан гына мөфтигә карап куйды.

Сәед чатырдай зур чалмалы башын артка чөебрәк уйланып торгандай итте дә вәкарь белән генә җавабын җиткерде:

– Мөселман орышчысын «Аятел Көрси» саклый, – диде. – Хикмәт шунда: угланнар догага тартылмый, бөтен бәланең башы шуннан килә.

Сәед тыны кысылудан интегә иде булса кирәк, тукталып калды.

– Хәзерге заман орышында догага гына салышып җиңүгә өмет баглау – үзе бер бәла, – дип, яшьләрчә кызу канлылык белән Уйгын бәк мөфтигә каршы төште. – Ходай да, сакланганны гына саклармын, дигән.

Гадәттә, сәед белән бәхәсләшмиләр. Фикерләре белән килешмәгән очракта да дәшми калуны мәгъкуль күрәләр. Кем дөрес, кем дөрес түгел – ахыр чиктә хан хөкем чыгара. Шуңа күрә баш угланның күтәрелеп бәрелүен бик үк өнәп бетермәделәр. Бигрәк тә Бураш сәед тузынды. Ханнан фатиха да сорап тормыйча, корт чаккандай, урыныннан сикереп торды да, капчык авызыдай киң итәкле җиңнәрен җилфердәтә-җилфердәтә, кулларын буташтырып сөйләп китте:

– Коръәнне ватканыгыз җитмәгән, РёРЅРґРµ РёР·РіРµ догаларыбызга кизәнәсезме? – РґРёРї кычкырды. – Бәлане аны доганы санга сукмау китерә. Кылычларыгыз шуңа тутыга. Кара СЃРёРЅ аны, углан башы белән РЅРё сөйли Р±РёС‚, У™? Ходайдан куркыр РёРґРµТЈ, мәлгунь. У?стәгъфирулла, әйттем РёСЃУ™ кайттым. Р›У™ РёР»У™Т»У™ илләлаһуль-халимуль-РєУ™СЂРёРј.

Уйгын бәк тә үзенекен сөрде:

– Тәрәккыйлек хәл итә бүген орышның язмышын, – дип, башлаган сүзен куәтләде. – Кадими акыл белән ерак бара алмыйсың, заманы ул түгел.

У?йткәләшне хан сүндерде:

– Мөхтәрәм сәедебез мең мәртәбә хаклы. Дога – мөселманның байрагы ул, – диде.

Бурашның эре сөякле какча йөзе яктырып китте, бүлмә буйлап җиңүле карашын йөртеп чыкты. Тик ханның сүзе бетмәгән иде әле.

– Баш угланның сүзләрендә дә хаклык бар, – диде ул, батырып. – Тәрәккыяткә борылыр чак. Моңа кадәр утлы коралга мөнәсәбәтебез тискәре иде. Нижнийга һөҗүмнән соң бу карашыбызның дөреслеккә туры килмәве ачыкланды. Утлы коралга фәкать утлы корал белән генә җавап бирергә мөмкин.

Аңлыйсызмы дигәндәй, хан беравык бүлмәне күзәтеп торды. Шул арада Бураш сәед аклану сүзен кыстырырга өлгереп калды:

– Мин тәрәккыяткә тәкәллеф түгелмен, – диде.

Хан дәвам итте:

– Якын көннәрдә Бөек Литва кенәзлегенә баш углан Уйгын бәк җитәкчелегендә хәрбиләр, илчеләр чыгып китәчәк. Утлы коралны тәрсәнәбезгә[12 - Тәрсәнә – арсенал.] кертербезме, шуннан соң тәгаенләрбез.


* * *

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ СЏТЈР° никахын Т®СЂР±У™С‚ кенә түгел, бөтен сарай түземсезлек белән РєУ©С‚У™ РёРґРµ. Һәммәсенең ТЇР· мәнфәгате. Т–У©Т»РґУ™ вафатыннан СЃРѕТЈ, аның вазифалары Фатыйма ханбикәгә күчсә РґУ™, сарайда барыбер Т®СЂР±У™С‚ СЃТЇР·Рµ СЃТЇР·. Р?ренә таянып, дуамалланып РєРёС‚ТЇРµ РґУ™ бар. Яшь хатын нәфесле, РёСЂРєУ™ була СѓР». Авырга туры килмәгәе, РґРёРї борчылалар, адәмнең РєУ©РЅРµ адәмнән Р±РёС‚ РёРЅРґРµ СѓР».

Үрбәт бимазалана, сарай бимазалана, бер Мөхәммәдәмин ваемсыз гына йөри бирә.

Шулай да беркөнне, көтсен, дип, Үрбәткә хәбәр салды ул. Ханәкә коелып төште. Бу синең кара көнең, Үрбәт бикә, хан, ниһаять, үзенең карарын җиткерәчәк, дип тәшвишләнде. Үрбәт кием-салымын да шушы рәсми вакыйгага туры китереп сайлады. Мөхәммәдәмин моны шундук абайлап алды.

– Аккошыма бүген соры төс кунган икән, – диде, ишектән килеп керүгә, күзе үткен иде аның.

– Пакьлек булса, аклык була, – дип кинаяләде үз чиратында Үрбәт.

Ханның сакал очлары дулкынланып куйды. Ул елмая иде булса кирәк.

– Ханәкәбезнең йокысы туймаган, ахры, – дип, шаярткандай, хатынының биленнән кочып алды.

Шундый якын иде аңа бу куллар. Йә Аллам, тиздән алар яшь кәләшнең биленә дә ятачак бит инде. Һай, яман да икән көндәшлек хәлләре.

– Үзем дә керфек тә какмадым, – диде Мөхәммәдәмин, юынган арада.

Үрбәтнең кулындагы сөлгесе төшеп китә язды.

Мөхәммәдәмин аңа сынап карап торды да әйтте:

– У?ллә РЅРёРЅРґРё СЃРёРЅ бүген, Р±РёРєУ™, – РґРёРґРµ. – Т®Р·РµТЈУ™ охшамагансың.

Ханбикә күңелендәген чиште:

– Синең керфек тә какмавың гаҗәп түгел, хан, үрсәләнер чагың, – диде.

– У?Р№Рµ, – РґРёРї хуплап алды аның сүзләрен РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, – гаскәрне сугышчан хәлгә китерү РєТЇРї вакыт, РєТЇРї тырышлык сорый. Р?ншаллаһ, очына чыгып киләбез РёРЅРґРµ. У? керфек какмауның СЃУ™Р±У™Р±Рµ башка, менә тыңлап кара әле, ошатырсың РјРёРєУ™РЅ?

Мөхәммәдәмин куеныннан бер кәгазь кисәге тартып чыгарды. Аны учлары белән сыпыра-сыпыра ипләп кенә җәйде дә күзләренә якын китерде, карлыкканрак тавыш белән укый башлады:

Мангыт кызы Үрбәт бикә,
Күрсәң, күңел куана.
Ак айдайын бите балкый,
Күзләр шуңа куана.

Т®СЂР±У™С‚ башта аңышмый торды. РќРёРЅРґРё мангыт кызы? У?-У™, яшь кәләшен СЏРЅУ™ Мангыттан сората РёРєУ™РЅ. Р? Аллам, буталып бетте РёРЅРґРµ.

– Мактана аласың, ханнан шагыйрь ясадың бит тәки, – диде Мөхәммәдәмин.

Чын күз яшьләре менә шунда килде. Тик бу инде шатлык, куаныч, ярату яшьләре иде.

– Рәхмәт, җанашым, солтаным, хәләлем, бердәнберем, бәгырь ташым, – дип сөйләнә-сөйләнә, үзен үзе белешмичә сулкылдады бикә. – Мин бит сине яшь кәләшең турында хәбәр җиткерергә кергәнсең дип торам…

Р?РЅРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ өнсез калды.

– Р?СЃРєРµ авыздан СЏТЈР° СЃТЇР·, РЅРёРЅРґРё нахак бәла тагасың СЃРёРЅ РјРёТЈР°, Р±РёРєУ™? – РґРёРї, гаҗәпсенеп, хатынына бакты.

– Соң, Нурсолтан ханбикәнең хаты… Җөһдә…

Үрбәт сүзен очлап чыга алмады, иренең күкрәгенә башын куеп, янә яшьләрен түкте.

– Җүләрем син минем, җүләрем, – дип, хатынының аркасыннан сөйде Мөхәммәдәмин. – Берәү, гыйшкына төенеп, төн йокламый сөеклесенә атап шигырь чыгара, ә ул аңа яшь кәләш тәкъдим итәргә җыена икән. Борчылма, анаем Нурсолтан бикә бу хакта ничә еллар колак итемне ашый инде. Анысы дөрес. Тик нишлисең, Ходай насыйп итмәгән. Югыйсә матур-матур малайлар бүләк иткән булыр идең…

– Мин алардан да көнләр идем сине, – диде Үрбәт.


* * *

Алгай морзаның үлеме урысларга каршы башланган эзәрлекләүләрне тагын да көчәйтеп җибәрде. Мәскәүнең Казандагы ышанычлысы һәм терәге Кәлимәтнең язмышы да шул кысада хәл ителде. Башта Мөхәммәдәмин зиндан белән чикләнергә уйлаган иде дә, Уйгын бәк аны бу уеннан кире кайтарды.

– Р?СЃУ™РЅ бүрегә караганда, үле Р±ТЇСЂРµ куркынычсызрак, – РґРёРґРµ СѓР». – РђТЈР° җәзаны җәмәгатьчелек катнашында билгеләү дөресрәк булыр.

– Дөрес әйтәсең, – диде хан, уйланып торганнан соң, – килешәм. Карачыларны, диван әһелләрен, күренекле кешеләрне чакырып гәп корсак, чыннан да, иҗтимагый яңгырашы бөтенләй икенче төсмер алыр. Менә дигән сабак булыр.

Сөйләшү бик кискен шартларда барды.

– Казыкка утыртырга кирәк, – диде диван әһеле Хөрмәтулла бәк. – Мәетен этләргә ташларга. Эткә – эт үлеме.

– Тагын нинди фикерләр бар? – дип сорады хан.

Бүлмә эче азга гына тынып калды. Тимбай бахшы шул форсаттан файдаланып калырга ашыкты. Башын иеп:

– Хөрмәтле хан хәзрәтләре, рөхсәт итсәң, мин дә тәкъдимемне әйтер идем, – диде.

– Сөйлә, бахшы, – диде Мөхәммәдәмин.

– Мин ул кара йөрәк Кәлимәтне, ат койрыгына тагып, урам буйлап йөртүне мәгъкульрәк саныйм. Ник дисәң, казыкка утырту бик җиңел җәза булыр иде.

– Йә, ярый, тагын? – дип, хан Арча бәге Хуҗаш морза ягына борылды.

Тегесе шундук яшьләрчә җиңеллек белән урыныннан күтәрелде.

– У?леге С‚У™РєСЉРґРёРјРЅУ™СЂРЅРµ РјРёРЅ хупламас идем, – РґРёРґРµ Хуҗаш. Җыелышучылар тиз генә колактан-колакка пышылдашып алдылар.

– Дәвам ит, бәк, – диде хан.

Хуҗаш тамагын кырды да сүзен ялгап китте:

– Мәсьәләнең асылында урыска табыну ята. Р?ТЈ элек У™РЅУ™ шул мескенлекне С‚У©Р±Рµ-тамыры белән йолкып ташлау зарур. Шулай булмаганда, бер Кәлимәт урынына икенчесенең калкып чыгуын РєУ©С‚ С‚У™ тор.

– Тәгаен генә нәрсә тәкъдим итәсең?

– Хан мәйданына мөхтәрәм җәмәгатьне җыеп, Кәлимәттән шунда кылган гамәлләре өчен җавап тоттыру мәслихәт булыр дип саныйм, – диде Хуҗаш бәк. – Сизәсеңдер, мөгаен, урыс алдында тез чүгү гомум бәлагә әверелеп бара, милли йөзебезне, милли горурлыгыбызны югалта башладык.

– Бәкнең тәкъдименә кушыласызмы? – дип сорады Мөхәммәдәмин.

– Бик хуп, кушылабыз, – дип шаулаштылар бүлмәдәгеләр.

– Мин дә риза, – диде хан, – Хуҗаш бәк, үзеңне бу хөкемнең баш казые итеп билгелим. Базар көнне халыкны җый.

Хуҗаш бәк иң элек Кәлимәт белән күзгә-күз очрашып сөйләште. Элекке баш карачы үзен бик эре тотып маташкан иде дә, кикриге бик тиз шиңде. Чөнки бәк Казан ханлыгында урыс йогынтысының көчәюен бөтен нечкәлекләренә кадәр белә иде, тегене читәнгә китереп терәде.

– Мин барысын да ачыктан-ачык икърар итсәм, гомерем сакланачакмы? – дип белеште Кәлимәт.

– Башта тыңлап карыйк, – диде Хуҗаш.

Кәлимәт РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµТЈ олуг кенәзе Р?ван Васильевич белән РёРєРµ арадагы яшерен элемтәләре, гамәлләре, ханнар артыннан РєТЇР·У™С‚ТЇ алып баруы, аларны тәхеттән төшерү максатында яла ягулар оештыруы турында тәфсилләп СЃУ©Р№Р»У™РґРµ.

– Менә шуларны җыенда да бөртекләп бәян итәрсең, – диде Хуҗаш, – тәүбә итәрсең.

– Р?СЃУ™РЅ-сау калырмынмы, ышандырасыңмы?

– Хөкемне җәмәгать чыгарачак. Тик шуны кисәтәм: соңарган акыл хак хөкемнән азат итми.

Мондый хөкем җыенын Казан-йортның белгәне дә, күргәне дә юк иде әле. Барлык даругаларның башлыклары чакырылды, ханлыкның сәед-ахуннары, имамнары килде. Хөкүмәт, диван, угланнар тулы килеш катнашты. Хан өчен аерым урын әзерләделәр. Мәйдан тулы халык, энә төшәр урын юк.

Хөкем өйлә намазыннан, кояш төш вакыты турысыннан авыша башлап, икенде намазына чаклы, ягъни һәрнәрсәнең күләгәсе төш вакытындагы күләгәсеннән башка үзе озынлыгы кадәр ике өлеш озынайганнан алып, кояш тәмам баеп беткәнчегә кадәр барды.

Кәлимәт, иярченнәре Хөсәен, РЇРіСЉРєСѓР±, Йосыф Р±У™РєР»У™СЂ җавап тоттылар. Барысын РґР° яшермичә сөйләделәр, гаепләрен таныдылар. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ аларны хөкем җәзасыннан азат итмәде. Р?ТЈ элек шунда СѓРє иярченнәренең башларын чабып өзделәр. Аннан Кәлимәтне казыкка утырттылар РґР°, җан бирер-Р±РёСЂРјУ™СЃ ат койрыгына тагып, кала буйлап йөрттеләр. Мәетләрне ач этләргә ташладылар.

Халык җәзаны тамаша кылып карап торды.


* * *

1505 елның көзе шыксыз булды. Көне-төне яуган тоташ яңгырлар җирне, тәмам изеп, боламык хәленә китерде. Мәскәү урамнары баткаклыкка әверелде, җәяү йөрүләре авырлашты, бот төбеннән сазга батасың. Юеш. Сарай булып сарайда кыргаяклар пәйда булсын әле!

Р?ван бүлмәсендә мичкә ягалар. Җылына РґР° кебек. РўРёРє Р?ванны Р±Сѓ җылылык җылытмый, С‚У™РЅРµ сап-салкын, әйтерсең Р»У™ кырлач суыклыгы СЃРµТЈРіУ™РЅ. РЈР» янындагы караучыларына тын алырга РґР° ирек Р±РёСЂРјРё. У?ле өстенә юрган яптыра, әле тунын сорап ала. Бүреген РґУ™ киеп карый, бияләйләрен РґУ™ янында гына тота. Җәфалана мескенем. Еш кына хәле РєРёС‚У™, сулышы кысыла.

Үктәбернең егерме җидесе көнне варисын – өлкән улы Василийны – үз янына чакыртты. Улы, христианнарча, атасының бит очларыннан, маңгаеннан үбеп алды.

– Хуш РєРёР»У™СЃРµТЈ, олуг кенәз, У™Р№РґУ™, СѓР·, – РґРёРї каршы алды аны Р?ван.

– Олуг кенәз син ул, атакай, – дип төзәтте Василий.

– Күп калмады РёРЅРґРµ, Р±РёРє тиздән тәхеткә утырырсың, – РґРёРї, патша елмайгандай итте. Р›У™РєРёРЅ сызлануга РєТЇРЅРіУ™РЅ Р№У©Р·Рµ буйсынмады, елмаю Р№У©Р· чытуга охшап калды. – Атаңның сулар һавасы бетеп бара, кенәз, – РґРёРґРµ Р?ван РјРѕТЈСЃСѓ гына, – СЃРёТЈР° СЃРѕТЈРіС‹ киңәшләремне бирәсем килә…

Василий атасының кулларына кагылды. Алар боз кебек салкын иде. Чыннан да, вакыты җиткән икән, дип уйлап куйды.

– Йомшак агачны корт баса, катгый тор. Православие – дәүләтнең нигезе, аны минем шикелле санла, еретикларга көн күрсәтмә, эзәрлеклә.

Олуг кенәзнең яһүди ересь вакыйгасын хәтерендә яңартуы иде бу. Еретикларның икенче тапкыр баш күтәрүләре вакытында, ул епископларны җыеп алды. Митрополит белән алар икәүләп дин әһелләренең шикаятьләрен тыңладылар.

– Православиегә куркыныч яный, – диделәр алар бертавыштан, – еретиклар ачыктан-ачык дин постулатларына ревизия ясыйлар, халыкны хак юлдан яздыралар, тиз арада кискен чаралар күрмәсәк, хәл тагын да мөшкелләнәчәк.

– Башлап йөрүчеләрен кичекмәстән кулга алырга, тиешле җәзасын бирергә, – дип, хөкемен чыгарды олуг кенәз.

– Дини гамәлләрдә дога, гыйбадәт өстен тора, җәза кануннарны бозу булмасмы? – дип, шик белдерде арадан берәү.

– Җәзадан хәтта С‚У™ТЇР±У™РіУ™ РєРёР»ТЇ РґУ™ коткармый, – РґРёРї СЃТЇР·РіУ™ кушылды РњУ™СЃРєУ™ТЇ рухание Р?РѕСЃРёС„ Волоцкий. – Православие РіУ©РЅР°Т»РЅС‹ кан белән СЋСѓРЅС‹ мәгъкуль РєТЇСЂУ™.

– Дөреслек С‚У™, РєУ©С‡ С‚У™ безнең якта, – РґРёРґРµ Р?ван, аны куәтләп, – ТЇС‡ гамәлләребез РґУ™ шуңа бәрабәр булыр.

РЁСѓР» СѓРє РєУ©РЅРЅРµ РґСЊСЏРє Р?ван Куницын, архимандрит Кассиан, руханилар Дмитрий Коноплёв, Р?ван Максимов, Некрас Рукавов Т»У™Рј аларның иярченнәре кулга алынды. РўРёР·РґУ™РЅ СЃСѓРґ каршысына РґР° бастырдылар. РЎСѓРґСЊСЏ Волоцкий РёРґРµ.

Аларның барысына да үлем җәзасы бирделәр. Җәза Кызыл мәйданда, халык алдында үтәлде.

– Безнең фикерләрне император Максимилиан яклый, – РґРёРї кычкырды Р?ван Куницын. – Безне хөкем РёС‚У™СЂРіУ™ хакыгыз СЋРє.

– Телең озын икән, антихрист, хәзер без аны кыскартырбыз, – дип, судья җәлладларга ым какты.

Тегеләр Куницынны читлектән суырып алдылар да иң элек бакырта-бакырта телен кисеп ташладылар, аннан соң дар агачына элеп куйдылар. Куницынның гадел, әмма бунтарь җаны җәсәден ташлап китәргә ашыкмады, гәүдәсе үлем белән шактый озак тартышты.

Моны күреп торган теләктәшләре читлекләрен ватардай булып кычкырыша башладылар. Җыелышучылар арасында да шау-шу купты. Сакчыларның камчысы саллы иде, тиз басылдылар.

Куницынның иптәшләрен тагын РґР° вәхширәк Т—У™Р·Р° көткән РёРєУ™РЅ. Аларны читлекләрендә тереләй килеш яндырдылар. Зинданнар, монастырьлар РґР° еретиклар белән тулды. Р?ван сүзендә торды, ересь, Р±ТЇС‚У™РЅ баш күтәрелмәслек итеп, С‚У©Р±Рµ-тамыры белән куптарылып ташланды.

– Рәсәйне фәкать православие ярдәмендә генә берләштерергә РјУ©РјРєРёРЅ, шуны һәрвакыт РёСЃРµТЈРґУ™ тот, – РґРёРї, васыятен тәкрарлады Р?ван, – «Бөтен Р У™СЃУ™Р№ җире» тәгъбирен хәзер берәү РґУ™ шик астына алмый. У?РјРјР° эшләр РєТЇРї кала әле. РњРёРЅ Ярославльне, РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРЅС‹, Тверьне, Вятка, Пермьне РњУ™СЃРєУ™ТЇ кенәзлегенә куштым. РЎРёТЈР° РџСЃРєРѕРІ, Смоленск, Рязань кала. ТєУ™Рј дә…

Р?ван, сулышы кысылып, беразга тынып калды. Аннан СЃРѕТЈ авырлык белән әйтте:

– Аңа кадәр РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ ханнан минем үчемне кайтар. Монысы – РёТЈ кичектергесез бурычың. РўРѕСЂР°-бара РёСЃУ™ РњУ™СЃРєУ™ТЇ элекке Алтын РЈСЂРґР° җирләренең С‚У©Рї хуҗасы булып калырга тиеш. Балаларыңа РґР° шуны васыять итеп калдыр. Р У™СЃУ™Р№ Византияне уздырачак. У? хәзер бар, эшеңдә Р±СѓР», РјРёРЅ арыдым…

Василий, атасы яныннан чыккач, шактый уйланып утырды. Баксаң, аның Т»РёС‡ С‚У™ олуг кенәз буласы килми РёРєУ™РЅ ләбаса. Атасы канаты астында РєТЇРїРєУ™ тынычрак, рәхәтрәк, уңайлырак булган РёРєУ™РЅ. Р?Р» тезгенен ТЇР· кулыңа алу – ифрат та җаваплы бурыч. Р?ван III шикелле СѓР» РґР° каты куллы, булдыклы, максатчан була алырмы? РњУ™СЃРєУ™ТЇРЅРµ бөтен килеш саклый алырмы, дан-куәте артырмы, тоныкланып, сүнеп калмасмы? РўРёРє шунысына иманы камил: СѓР», атасының васыятен ТЇС‚У™ТЇ өчен теше-тырнагы белән тотыначак. Т®Р·РµТЈ тырышып тапмасаң, ата малы бер айлык СѓР».

Кичке якта Р?ван телдән калды, бераздан аңын югалтты. РўУ©РЅ уртасында РёСЃУ™ күзләрен Р№РѕРјРґС‹. Уллары, кызлары, туганнары, РґРёРЅ әһелләре аның янында РёРґРµ.

РЁСѓР» рәвешле, Р?ван III дәвере төгәлләнде. РЈР» РЅУ™РєСЉ кырык У©С‡ ел РґР° Т—РёРґРµ ай дәвам итте. Аннан мирас булып бердәм, төзек Т»У™Рј С…У©СЂ Р У™СЃУ™Р№ калды.


* * *

Кыш тәхет мәшәкатьләре белән үтеп китте. Яшь патша әле һаман үзенең хакимлегенә күнегеп Т—РёС‚У™ алмый РёРґРµ. Кыенсынган чаклары РґР° булгалый, билгеле. Аннан СЃРѕТЈ, РјРёРЅРЅУ™РЅ юньле патша чыкмас, ахры, РґРёРї, үзен ТЇР·Рµ Р±РёС‚У™СЂР»У™СЂРіУ™ тотына. Атасы аны, кулың каты булсын, җебеп төшмә, РґРёРї СЋРєРєР° гына кисәтмәгән, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Котылырмы СѓР» кайчан РґР° булса Р±Сѓ тискәре сыйфатларыннан, Хак Тәгалә ТЇР·Рµ генә белә. Р?ТЈ РјУ©Т»РёРјРµ, РІУ™РіСЉРґУ™РґУ™ торырга РєРёСЂУ™Рє. РђР±СЂСѓРµ хәзер Казан белән Р±У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ. Т–РёТЈТЇРіУ™ СѓР» шикләнми. Казанлылар баштанаяк коралланган Р№У©Р· меңлек Р У™СЃУ™Р№ гаскәренә каршы тора алмаячак. Р§У©РЅРєРё РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ гаскәре РёРєРµ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ РєРёРј. Нижнийга Т»У©Т—ТЇРј РјРѕРЅС‹ Р±РёРє ачык күрсәтте. РћРєР° елгасы буендагы урыс җирләрендә баскынлык итсәләр РґУ™, каланы кулларына төшерә алмадылар.

У?ле бер Р±РёРє РјУ©Т»РёРј РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµ С…У™Р» итеп бетермәде Василий – үзенә гаскәр башы вазифасын алыргамы, әллә икенче берәүне куяргамы?

Шактый вакыт утыра РёРЅРґРµ СѓР» У©СЃС‚У™Р» янында. Р­С‡У™, У™ хәмер алмый. Р§У©РЅРєРё башы СѓР№ белән тулы. У?РіУ™СЂ Казанга гаскәр белән ТЇР·Рµ бармаса, куркаклыкта гаепләмәсләрме? Дөресен әйткәндә, Т»РёС‡ С‚У™ аягы тартмый. РўРёРє РјУ™СЃСЊУ™Р»У™РЅРµ шулай С…У™Р» РёС‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє РєРё, сарык та РёСЃУ™РЅ калсын, Р±ТЇСЂРµ РґУ™ тук булсын.

– Кәрлә, хет син бер-бер акыллы киңәш бирер идең? – дип, бер читтәрәк буянып утыручы кызыл күлмәкле шамакайга дәште.

Шамакай, иреннәрен кыйшайтып, хуҗасына мыскыллы бер караш белән карап торды да:

– Син, Казан сылтавы белән, Р?ван Василыч артыннан С…СѓСЂ кызлары янына ашкынасың булыр. Бар, бар, алдыңнан артың матур. РђРЅРґР° хәмерне чиләк белән, тәмәкене РёР»У™Рє белән, җиткәнгә чүмеч белән, җитмәгәнгә РєРёСЃРјУ™Рє белән Р±РёСЂУ™Р»У™СЂ РёРєУ™РЅ, – РґРёРї сайрарга тотынды.

– Дивана, тиле-миле, синнән киңәш сораган мин җүләр.

– Нәкъ өстенә бастың, СЃРёРЅ дөрестән РґУ™ Т—ТЇР»У™СЂ. Шулай булмаса, РєУ©РїУ™-көндез кешеләрдән качып, Р?блис төкереген йотып утырыр идеңмени? РњРёРЅ аны эчкә СЌС‡У™Рј, У™ СѓР» минем башыма үрмәли, РґРёРї әйтеп әйтте, РґРё СЃРёРЅРµТЈ ише бер С…У©СЂУ™СЃУ™РЅ. Бел, хәмер акыл У©СЃС‚У™РјРё, киресенчә, ала гына…

– Җитәр, диләр сиңа, кәрлә, телеңә бик ирек бирсәң…

Шамакай куллары белән биленә таянып биеп китте дә ишек яныннан хуҗасына телен күрсәтте:

– Ой-РѕР№, астым юешләнде, Р?ван Василычтан курыкмаганны, СЃРёРЅРЅУ™РЅ курыкты, ди…

Табынчы тагын Василийга эчемлек салды. Кенәз эчмәкче булып авызына китерде дә шамакайга күз төшерде. Аннан соң кәсәне идәнгә бәрде.

– У?йттем Р±РёС‚, башка үрмәли, РґРёРї, Рё Т»У™Рј үрмәләде…

– Ярар, ярар, гаебемне таныйм, – диде олуг кенәз, – атаем синең киңәшләрне тоткан, диләр, мине үз итмисең, димәк ки.

Кәрлә, йөгереп килеп, Василийны кочып алды, сөеп торды.

– Мачы янына барырга РєРёСЂУ™Рє СЃРёТЈР°. Р‘ТЇР»У™РєР»У™СЂ кыстыр РґР° шунда сыпырт. Бик белекле күрәзәче. Р?ван Василыч еш була РёРґРµ аның янында, – РґРёРґРµ.

– Һы, архимандритка ни дип акланырбыз соң?

– Аңа әйт, димәдем ич, Мачы янына гына бар, дидем.

– Атаем еш мөрәҗәгать итә иде, дисең инде, алайса…

– Аңгыра да түгел кебек инде үзең, бер сүзне ике кабатларга мин сиңа хатының түгел лә.

Аграпина С€У™Т»У™СЂ читендәге урман эчендә Р·СѓСЂ Р±ТЇСЂУ™РЅУ™ У©Р№РґУ™ яши РёРґРµ. Юлы такыр. Килүчеләр өзелми, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. Динчеләр РґУ™ Р±У™Р№Р»У™РЅРјРё, ахры, үзенә. Башкаларны сихерче РґРёРї эзәрлекләгән бервакытта, Мачы ачыктан-ачык кешеләр кабул РёС‚У™. Дәрәҗәле кешеләр мөрәҗәгать иткәнгәдер РёРЅРґРµ. У?РЅУ™ олуг кенәз Р?ван Васильевич та килеп Р№У©СЂРіУ™РЅ РёС‡.

Аграпина олуг кенәзнең төркем белән килүен ошатып бетермәде.

– Атаң Р?ван Васильевич шыпырт кына килеп, шыпырт кына РєРёС‚У™СЂ РёРґРµ, СЃРёРЅ шау-шу яратасың РёРєУ™РЅ, – РґРёРґРµ.

– Алар – минем җансакчыларым гына…

– Сиңа монда берәү дә тими, әйт, китеп торсыннар, миңа күз бүкәннәре кирәкми, – диде багучы, хуҗаларча.

Василийның кашлары җыерылып төште. Күр, олуг кенәз белән ничек сөйләшә, дип уйлап алды. Шулай да кабынып китмәде, түзде. Үзе килде ич, үз теләге белән.

Күрәзәчегә бер карыйсың, чип-чибәр туташ, икенче карыйсың, карт әби. Үзе күркәм генә. Озынча аксыл йөзе, килешле төз борыны, йомры ияге аны шулай матур күрсәтә иде. Тик бу ыспайлыкны күзләре боза. Нәкъ мәченеке шикелле, күз каралары әле җептәй кысыла, әле шардай түгәрәкләнеп китә. Шуңа бәйләнешле төстә үзе дә үзгәрә, Мачы кушаматы шуннан килә иде булса кирәк.

– Йә, нинди йомыш китерде минем янга, гозереңне сөйлә, – диде Аграпина. – Тик алдан кисәтеп куям, бу өйдә патша да, кенәз дә юк.

Василий сөйләп бирде. Күрәзәче, иреннәрен тешләп, үз дөньясына күчте. Хәтсез вакыт шул халәттә оеп утырганнан соң, алдындагы сулы табакка иелде.

– Синең гаскәреңне зур бәхетсезлек көтә,—диде ул, ниһаять, башын күтәреп, – хурлыклы җиңелү белән җиңеләчәксең. Тәңре миңа шул орышның сурәтләрен җибәрде. Коточкыч суеш бара әнә. Йөрмә син Казан-йортка, татарларның түл җыйган чагы. Анда патшабикә сүзе сүз. Бик булдыклы усал хатын. Патша үзе дә – егет солтаны. Кабаланма, үз сәгатең сукканны көт.

– Мин синең сүзләреңә ышанмыйм, убырлы, – дип, Василий күрәзәченең ишеген каты итеп ябып чыгып китте.

– Бүләкләреңне калдыр, – дип кычкырып калды аның артыннан Аграпина.

– Синең ул Мачыңа усал эт җибәрергә кирәк, – диде Василий шамакайга, – тилебәрән орлыгы ашаган нәмәстәкәй…

– Патшалар бит алар кәкрене төз дип әйтүчене яратарак төшәләр, хак сүз ачы шул ул, – дип, бармагын чигәсе янында уйнатты кәрлә.

– Күземнән югал, тинтәк! – дип акырды олуг кенәз.

Ачуы чынга охшаган иде хуҗаның, кәрлә читкәрәк барып утырды да уенчыклары белән уйнарга тотынды.

Шулвакыт туганы Димитрий Углицкийның килүен хәбәр иттеләр. Уналты яшендә генә булса да, үткенлеге, булдыклылыгы белән Жилка кушаматы алырга өлгергән иде инде кенәз, хәрби эшләргә дә бик маһир, Римда да мәгълүмат җыйды.

– Государь, мине Казан кампаниясенә җибәрүеңне үтенәм, – диде ул, исәнлек-саулык сорашуга. – Күңел ашкына, чыдар әмәлем юк.

– Тәҗрибәң җитенкерәми, – диде Василий басынкы гына.

– Тәҗрибә түгел, тәвәккәллек зарур монда, – диде яшь кенәз, – бер атнада Казан синең аяк астыңда булыр. Татарларны гына түгел, чирмеш-арларны да пыран-заран китерәчәкмен.

Олуг кенәзнең кәефе күтәрелеп китте. Чыннан да, Димитрий менә дигән гаскәр башлыгы була ала ич! Гаскәр башында йә ул үзе, йә аның берәр туганы торырга тиеш. Бу чын табыш лабаса. Ул бит җитәкчелек кенә итәчәк, орышны тәҗрибәле воеводалар оештырачак.

– Ярдәмчеләрең итеп кемнәрне алыр идең? – дип сорады Василий.

– Кенәз Фёдор Бельскийны, кенәз Александр Ростовскийны, кенәз Фёдор Кисилёвны, кенәз Фёдор Палицкийны, кенәз Дмитрий Шеинны, – дип тезде Жилка. Күрәсең, ул, патша янына килгәндә, барысын да уйлап куйган иде.

– Син бу кампанияне ничек итеп күз алдына китерәсең соң?

– Рәхим ит, – диде Димитрий үзенә бер канәгатьлек белән, – боз китеп, елгалар ачылуга, җәяүле гаскәрне, көймәләргә төяп, Зөя тамагына илтеп түгәбез. Алар анда ныгытма корылмалары коралар, орыш буласы урынны җентекләп өйрәнәләр. Ул арада атлылар килеп җитә. Һәм һөҗүм… Татарларга каюк. Мөхәммәдәмин ханның үзенә әсир күлмәге кидерәчәкбез. Бетте-китте, вәссәлам!

Бераздан әңгәмәгә Фёдор Бельский килеп кушылды. Аның төпле кеше буларак даны чыккан.

– Ким РґРёРіУ™РЅРґУ™, утыз-кырык РјРµТЈ гаскәрине РєУ©Р№РјУ™Р»У™СЂРіУ™ утыртырга туры РєРёР»У™С‡У™Рє, – РґРёРґРµ тыныч кына, – бәхәсләшмим, кулай ысул, сигез Р№У©Р· чакрым араны Т—У™СЏТЇР»У™Рї ТЇС‚ТЇ өчен, РєТЇРї вакыт сарыф ителер РёРґРµ. Вакыттан Р±РёРіСЂУ™Рє гаскәр йончый. Р›У™РєРёРЅ Р±Сѓ кадәр РєУ©Р№РјУ™ бармы? РђТЈР° РёСЃУ™Рї-хисап ясалганмы? Р?ван Васильевичның вафатыннан СЃРѕТЈ боярлар Р±РёРє ТЇС€У™РЅР»У™РЅРґРµ, боерыкларны ТЇС‚У™СЂРіУ™ Т»РёС‡ С‚У™ ашкынып тормыйлар.

Бельскийның сүзләре олуг кенәзнең мин-минлегенә тиде.

– Кемнәр ул, ник мин белмим аларны? – дип кызып китте.

Бельский аның тынычланганын сабыр гына көтеп торды. Шуннан соң тәкъдимен җиткерде:

– Усал ният белән хәрби йолымын үтәүдән баш тарткан берәр боярга халык алдында җәза бирүнең файдасы зур булыр кебек. Һәрхәлдә, күпләрне уйланырга мәҗбүр итәр иде ул.

– Кенәз, минем һич тә хакимлек итүемне җәзадан башлыйсым килми, – диде Василий, озак кына уйланып торганнан соң. – Мине бутамый гына хәл итегез мәсьәләне. Бу эшкә син үзең җаваплы булырсың.


* * *

Мөхәммәдәмин урысларның ишле гаскәр белән Казанга яу чыгулары хакында хәбәрдар иде инде. Мәскәүдә ышанычлы шымчылары бар аның. Бу максатта зур-зур акчалар да тота. Мәгълүмат бик тиз килеп иреште.

Ул гаскәри даирәсен орыш буласы урынга алып чыкты. Шунда киңәш-табыш итештеләр.

Табигатьнең йөзе ачылган чак иде. Алмагачлар шау чәчәктә. Канәферләр дә алардан калышмый, күркә шикелле кабарынганнар. Быел үләннәр куе, тыгыз. Урыны-урыны белән ат бәкәлен капларлык булып киләләр. Тиздән тирә-як аллы-гөлле чәчәкләргә күмелер.

– Болынның карар Т—РёСЂРµ РґУ™ калмас РёРЅРґРµ, – РґРёРї, авыр сулыш алып РєСѓР№РґС‹ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, – карагыз сана, РЅРёРЅРґРё матур гүзәллек! Кызганыч, орыш белән матурлык С‚У™ТЈРіУ™Р» килми шул. У? без Т—РёТЈУ™СЂРіУ™ тиешбез! – РЈР» бераз уйланып торды РґР° баш угланга мөрәҗәгать итте: – Уйгын Р±У™Рє, ничек уйлыйсың, булдыра алырбызмы?

– Моның башкача булуы мөмкин түгел, галиҗәнап, – диде Уйгын, – чөнки без, үз Ватаныбызны саклау өчен, орышка чыгабыз.

– Бахшы ничек уйлый? – дип сорады Мөхәммәдәмин.

Тимбайның фикере күптәннән әзер иде булса кирәк.

– Күршеләр ярдәменнән башка очлап чыга алмабыз кебек тоела, – диде, – көчләр нисбәте һич тә безнең файдага түгел бит…

– Булмаганны сөйләмә, – диде Мөхәммәдәмин, яратмыйча. Чөнки бу аның иң авырткан җире иде.

– Белүемчә, алдан урысларның җәяүле гаскәре килеп җитәчәк. Аларга тын алырга да ирек бирмичә, беренче булып үзебезгә һөҗүм итәргә кирәк, – диде баш углан, – шәһәргә якын җибәрмәскә, алыш-бирешне ялан кырда хәл кылырга.

– Мин үзем дә шулай уйлыйм, – диде Мөхәммәдәмин,– искәрмәс түмгәк чана аудара, ди. Тик урысларны да акылсызга санарга ярамый. Алар да бит җиңәргә дип килә.

Мөхәммәдәмин, учын маңгаена терәп, тирә-якны янә җентекләп күзәтеп торды. Ялан киң, атлыларга да, җәяүлеләргә дә урын җитәрлек. Кылычларны уйнатырга менә дигән. Шулай да искәртмәс һөҗүм дә көткән нәтиҗәне бирмәскә мөмкин. Чөнки урыслар сукыр чебендәй ишле. Хәйлә кирәк монда, хәйлә! Дошманны ялгыш юлга кертеп җибәрү зарур.

– Р?РЅРґРµ РјРёРЅРµ тыңлагыз, – РґРёРґРµ СѓР», яугирләрен күзеннән кичереп. – Баш углан С‚У™РєСЉРґРёРј иткәнчә, көймәләреннән төшер-төшмәс ТЇРє, урысларны СЏСѓРіР° өстерү отышлы булачак. Максат – уптым илаһи ябырылырга ирек Р±РёСЂРјРёС‡У™, дошманны өлешләп-өлешләп кыру. РҐУ™Р№Р»У™ – РєТЇРї тапкырлар сыналган уңышлы алым.


* * *

Кенәз Углицкий Казанны алуына шик тотмый РёРґРµ. РўРёРє татар оясына менә шулай, ТЇР· утарыңдагы сыман, бернинди каршылыксыз СЋР» ачылыр РґРёРї көтмәгән РёРґРµ СѓР». У?ллә берәр чир кырып бетергәнме үзләрен? Бәлкем, җиңеләселәрен белеп, качып СѓРє киткәннәрдер? РљТЇСЂ РёРЅРґРµ, РєТЇР· күреме җитмәс болын киңлекләрендә РЅРёРє бер җан РёСЏСЃРµ күренсен? Уклар, сөңгеләр, кылычлар белән каршы алырлар татарлар, Р±РёРє аяусыз орыш булыр РґРёРї әзерләнгәннәр РёРґРµ РёС‡. Р›У™РєРёРЅ С…У™СЂР±Рё кеше өчен чын Т—РёТЈТЇ – РєУ©С‡ белән, осталык белән, корал белән Т—РёТЈРіУ™РЅ Т—РёТЈТЇ. Шуннан РґР° татлырак канәгатьләнү була РґР° алмый орыш кырында.

– Атлы гаскәрнең монда кирәге күренми, кенәз, – диде Жилка Бельскийга, – Мөхәммәдәмин орышсыз гына бирелергә уйлаган, күрәсең. Кызуында эшне бетереп куйыйк соң, алайса.

Кенәз Фёдорның да каны уйнап торган чак, яшь әле. Аның да күңеле ашкына, үзен танытасы килә. Бакырдай җирән мыегының очларын бөтереп куйды да әйтте:

– Уйларыбыз туры килә икән, үзем дә нәкъ шуны тәкъдим итәргә тора идем, өлгерә алмыйча гына калдым, – диде.—Тәвәккәллик, кенәз!

– Беренче төркем белән җитәкчелек РёС‚ТЇРЅРµ СЃРёТЈР° тапшырам, – РґРёРґРµ Димитрий Р?ванович канәгать кыяфәттә. – РўРёРє шуны бел: яхшы татар – үле татар, У™СЃРёСЂР»У™СЂ белән мавыкмагыз.

Көймәләр бер-бер артлы ярга борыннарын төртте. Бельский шунда ук кораллыларны тезә барды.

– Ярминкә үчен кайтармыйча, кулдан сөңгене төшермәскә! – диде ул фатиха сүзендә. – Без яшь патшабызга җиңү бүләк итү өчен килдек. Тәңре безнең белән!

– Кенәз, ганимәткә РєТЇРїРјРµ вакыт бирелә? – РґРёРї сорады Р?ван исемле шадра сугышчы. Күренеп тора, РєТЇРїРЅРµ РєТЇСЂРіУ™РЅ РјСѓС‚ солдат.

– Бер атна, – дип кычкырды Бельский барысына да ишетерлек көр тавыш белән. – Рәхәтләнеп талагыз, кала сезнең карамакта. Тик мал артыннан куып, кызларын буш калдыра күрмәгез. Бик татлы диләр поганкаларны. Ха-ха-ха!

– Борчылма, кенәз, кимен куймабыз, – РґРёРї авызын ерды Р?ван, – шулай Р±РёС‚, егетләр?

– Ура-а-а, ура-а-а…

Бельскийга атын китерделәр. Бик күркәм алмачуар толпар икән. Ашкына, тыныч кына басып та тора алмый. Яу аты икәнлеге маңгаена язылган.

– Быргычы, уйнат быргыңны! Байракларны күтәрегез! – дигән әмер яңгырады.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ Кремль тавындагы яшерен сыргавылыннан урысларны күзәтеп торды. РЇСѓ зилзиләсен ТЇР·Рµ тәгаенләгәнчә тагын бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ күңеленнән кичерде. У?легә СѓР» канәгать РёРґРµ. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, урыс черчетын Т»У©Т—ТЇРјРіУ™ өстерергә туры килмәде, алар У™РЅУ™, капкын эчендәге РёРєРјУ™Рє кисәгенә алданган РєТЇСЃРµ шикелле, ТЇР· ирекләре белән аның С…У™Р№Р»У™ капчыгына ябырылдылар.

– Ашыкма, көймәләрдән төшеп беткәннәрен көт, – диде ул янындагы Мансур угланга.

Тыныч бул, дип әйтүе генә ансат, йөрәге әнә күкрәген ватып чыгардай булып тибә. Аңа чирүе янында булырга кирәк, ә хан һаман җибәрми.

– Хан, мин үземне утлы табадагы кебек хис итәм, – диде ул, йөзенә ялыну-ялварулы кыяфәт чыгарып.

– Урысларны озаграк тоткарларга тырыш, ләкин чамасын белеп кенә, җиңдек дип уйласыннар. Хәйләбезнең асылы шунда, – дип, Мөхәммәдәмин янә бер мәртәбә угланны кисәтте.

– Барысы да тәгаенләгәнчә булыр, галиҗәнап.

Ниһаять, гаскәр яшеренгән урыннан чыкты. Урыслар РјРѕРЅС‹ көтмиләр РёРґРµ РёРЅРґРµ, каушап калдылар. Р›У™РєРёРЅ артта Р?дел, чигенергә СЋР» СЋРє. Орыш шулай, көтелсә РґУ™, көтелмәгәнчә башланды. Китте кычкырыш, китте бакырыш. Сөңгеләр, кылычлар ялык-йолык РєРёР»У™. РљТЇР·Р»У™СЂРЅРµ кан басты, күңелләр катты. Кан РёСЃРµ, үлем РёСЃРµ таралды.

Шадра Р?ван, РіТЇСЏ базардагы итче, турый гына. Р—СѓСЂ, калын РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ әле РјРѕРЅРґР°, әле тегендә РїУ™Р№РґР° була. РўУ™Рј табып, ләззәтләнеп РєРёР·У™РЅУ™.

– Мә, поганый, ал кирәгеңне!

– Күреп кал, менә РјРёРЅ СѓР» СЃРёРЅРµТЈ Газраилең. Р?-РёС…!

Мансур углан шадра сугышчының, ду-галәмәт килеп, уңлы-суллы татарларны кыруын күреп алды да Батырша яугирне чакырып алды.

– Бер көфер котырына анда, бар, хәл ит, – диде.

Батырша җан кыючыны СЌР·Р»У™Рї китте. Т®Р·Рµ РґУ™ – гәүдәле егет. Т–РёСЂРіУ™ нык басып Р№У©СЂРё торганнардан. Р?РєРµ баһадир РєУ©С‡ сынашырга тотынды. У? көчләр тигез. У?ле Батырша өстен чыга, әле Р?ван куып алып РєРёС‚У™. Р?ванга уңайрак, сөңгесенең сабы озын, якын Т—РёР±У™СЂРјРё. Йөзләреннән тир ага, күзләренә керә. Т®Р·Р»У™СЂРµ аны СЃРёР·РјРё. Газраил якаңнан каптырырга торганда тир кайгысымы СЃРѕТЈ?

Бер ыргымда Батырша артка чигенгән атлы булды РґР°, бөтен җитезлеген, бар РєУ©С‡-куәтен җигеп, көндәшенә ыргылды. Р?ванның сөңгесе Р±РёРє азга гына соңгарак калып сузылды. Алар РєТЇРєСЂУ™РєРєУ™ РєТЇРєСЂУ™Рє очрашты. Батыршаның борынына сасы РёСЃ бәреп керде. РљТЇСЂУ™СЃРµТЈ, урыс ару гына «төягән» РёРґРµ. РљТЇР· РёСЏСЂРјУ™СЃ тизлек белән СѓР» сөңгесен кылычка алыштырды РґР° шадраның муенын сызып СѓР·РґС‹. Р?кенче мизгелдә Р?ванның канлы башы гәүдәсеннән аерылды. Казан кызларын татый алмады С‚У™РєРё. РђТЈР° хәзер ганимәт С‚У™ РєРёСЂУ™РєРјРё РёРґРµ РёРЅРґРµ.

Урыс яугирләре артканнан-арта бара, алар тулысы белән орыш кырында иде инде. Жилкага тәүге хәбәр дә килеп иреште. Чапкын орышның уңышлы башланып китүе, тиздән гаскәрнең шәһәр бистәсенә аяк басачагы турында кенәз Бельскийның белдермәсен җиткерде. Чираттагысы орышның бистә эчендә барганлыгын хәбәр итте.

Кенәз Димитрий бала йоныннан гына торган кыска сакал-мыегын бармаклары белән тарагандай итте. Ул үз-үзеннән дә, гаскәреннән дә канәгать иде.

– Шәраб салыгыз, – диде адъютантларына. – Бар кешегә дә. Минем тәүге җиңүем өчен тост тәкъдим итәм.

Чыннан да, бу чакта урыслар бистәгә бәреп кергәннәр иде. Казанлылар каршылык күрсәтмичә генә чигенеп юкка чыктылар.

– Ганимәт, ганимәт! – дип аваз салды кемдер.

Гаскәр, ач кандала шикелле, өйләргә ябырылды. Күп тә үтмәде, урыслар, шатланышып, ава-түнә йөриләр иде инде.

– Бистә халкын талыйлар, ә без посып ятабыз. Хурлык ич бу, – дип зарланышты яугирләр.

– Урыслар безне качтылар дип уйласын өчен бу, – дип, хәйләне ачты Мансур углан, – тиздән йөзгә-йөз киләчәкбез, батырлыгыгызны шунда күрсәтерсез.

Мөхәммәдәмин үзе дә орыш казанының кайнау ноктасына килеп җиткәнен аңлаган иде инде. Урысларның калага үтеп керүләре дә ихтимал.

– Уйгын угланга хәбәр салыгыз, төмәнен[13 - Төмән – гаскәр.] кузгатсын, – диде ул.

Планы гади дә, заманча яңа да иде ханның. Дөрестән дә, дошманны камап алу, сиздермичә генә аны үз ихтыяҗыңа буйсындыру, орышны башыннан ахырынача тәфсилләп күзаллау бу чор стратегиясендә өлеш-өлеш кенә кулланыла иде. Мөхәммәдәмин исә аны бербөтен итеп гамәлгә ашырды.

Мансур угланның чирүе алдавыч кына иде. Баш углан Уйгын җитәкчелегендәге төп көч урысларның арт ягындагы аулак урында тупланган иде. Хан шуларны орышка кертергә әмер бирде.

Урыслар җиңү шәрабы эчеп хозурланган бермәлдә Уйгынның атлы төмәне аларның арка якларына килеп керде. Бу шулкадәр көтелмәгән һөҗүм иде ки, Бельский билендәге кылычын суырып алырга да өлгермәде, алмачуарның тезгене татар угланы кулына күчкән иде инде. Ул, чарасызлыктан, гарьлегеннән нишләргә белмичә, ач эттәй улады:

– У-у-у…

Ул арада, чаптырып, Уйгын килеп җитте. Бельскийны аның каршысына китереп бастырдылар.

– Кенәз, мин сине Барча Казан җиренең бөек ханы Мөхәммәдәмин исеменнән әсирлеккә алам, – диде баш углан. – Гаскәрбашын да шушы язмыш көтә.

Ләкин Димитрийны орыш кырыннан алып чыгып киткәннәр иде.

Воевода юлдагы атлылар төркемен Р—У©СЏ елгасы тамагында РєУ©С‚У™СЂРіУ™ булды. Нишләргә белер СѓР» хәзер. Үчен бише белән кайтарыр. У? монысы – вакытлы күңелсезлек кенә. Андый хәлләр була РёРЅРґРµ СѓР». Олуг кенәзгә С…У™Р±У™СЂ салырга РєРёСЂУ™Рє, У©СЃС‚У™РјУ™ көчләр РґУ™ җибәрсен.

РЈР» кенәз Василий Голенинны депеша белән Т—РёР±У™СЂРґРµ. Чапкын 9 РёСЋРЅСЊРґУ™ РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™ кайтып егылды, олуг кенәзгә Казан хәлләрен, РєСѓРµ буяуларга манып, Р±У™Р№РЅУ™-Р±У™Р№РЅУ™ СЃУ©Р№Р»У™Рї Р±РёСЂРґРµ. Р?меш, РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ РґУ™ гаскәре Р№У©Р· меңле РёРєУ™РЅ. Нугайлар, себерлеләр РґУ™ СЏСЂРґУ™РјРіУ™ килгән РёРєУ™РЅ. Р?меш, Т»У©Т—ТЇРјРЅРµ РґУ™ татарлар башлаган, атлы гаскәрне РєУ©С‚У™СЂРіУ™ ирек Р±РёСЂРјУ™РіУ™РЅРЅУ™СЂ.

У?леге мәгълүматлар Василийның бер колагына керде, икенчесеннән чыгып китте. РђРЅС‹ТЈ өчен кампаниянең уңышлы төгәлләнүе РјУ©Т»РёРј. Кемнәр У™СЃРёСЂ төшкән, РєТЇРїРјРµ сугышчы башын салган – Р±Сѓ аның эше түгел. Гаскәрбашы бар, ярдәмчеләре, карасыннар. РђТЈР° фәкать Т—РёТЈТЇ генә РєРёСЂУ™Рє. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ кичекмәстән үзенең С€У™С…СЃРё карамагындагы сайланма гаскәрне Димитрийга СЏСЂРґУ™РјРіУ™ җибәрергә карар кылды. Кенәз Василий Холмскийны чакыртып Р±РёРє нык кисәтте:

– Миңа Мөхәммәдәмин ханны тотып алып кайтыгыз, – диде ул үтә бер кырыслык белән. – Ак күлдә аңа урын әзер инде.

Шулай итеп, Казан өстенә, карга көтүедәй, Мәскәүнең бар булган гаскәре ябырылды.


* * *

Гәүһәршад Кырымнан чапкын килүенә РіР°Т—У™РїР»У™РЅРјУ™РґРµ. Р§У©РЅРєРё анасы Нурсолтан РјУ™РєС‚ТЇРї язарга ярата. У?ледән-әле С…У™Р±У™СЂ салып тора, С…У™Р»-У™С…РІУ™Р» белешә, аеруча РєРёТЈУ™С€ бирергә, өйрәтергә РјР°Т»РёСЂ.

РЈР» чапкынны Р±РёРє әйбәтләп кунак РёС‚У™СЂРіУ™ кушты. Р§У©РЅРєРё күңеленә С…СѓС€ килде. Юан беләкле, нык бәдәнле, үткен карашлы егет РёРґРµ СѓР». РђТЈР° шундыйлар ошый. Р?СЂ-егет каты куллы, кырыс чырайлы булырга тиеш РґРёРї саный.

Гәүһәршад РєУ©Р·РіРµ каршына килеп басты. Көзгедә озынчарак нәфис йөзле, тулы иренле бер яшь ханым сурәте РїУ™Р№РґР° булды. Чибәр РёРґРµ СѓР». Чем-кара кашлары астында фирүзәдәй Р·У™ТЈРіУ™СЂ РєТЇР·Р»У™СЂРµ җемелди. Р?СЏРє очына ясмык кадәре генә нәфис уем кунаклаган. Бу аның йөзенә ниндидер СЃРёС…СЂРё СЏРјСЊ У©СЃС‚У™Рї тора.

Үзенең чибәр икәнен Р±РёРє яхшы белә Р±РёРєУ™. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РґУ™ өендә бихисап көзгеләр тота. РЁСѓРЅС‹ТЈ белән бергә, усаллыгы РґР° җитәрлек. Ачуы чыкканда, Р°ТЈР° юлыкмас өчен РјРµТЈ алтын бирерсең. Тота – У©Р·У™. Үзсүзле, С‚У™РІУ™РєРєУ™Р». У?РјРјР° Ходай Р°ТЈР° акылны РґР° өеп Р±РёСЂРіУ™РЅ. Дуамалга Т»РёС‡ тузынмас, адәмне СЋРєРєР°-барга рәнҗетмәс. Булат Р±У™Рє хатыныннан Р±РёРє разый. Югыйсә СѓР» сайламады, аның үзен сайладылар.

Буйга җитеп, кияүгә чыгар вакыты җиткәч, Гәүһәршад ниятен Мөхәммәдәмингә сиздерде. Бу агасының беренче тапкыр Казан тәхетендә утырган чагы иде.

– Яучылар йөдәтә икән, агаем, ә мин хәләл җефетемне үзем сайларга телим, – дип, Мөхәммәдәминне шаккатырган иде.

Шулай булмыйча, туташларның кияү сайлаганын каян күргәнең бар? Алай да сеңлесенә каты бәрелмәде, сүзен уенгарак борды.

– Көндез әкият сөйләгән адәмне ак бүре ашар, ди, саташмыйсыңмы, сеңлем? – дип көлгән атлы итте. – Хан кызын, алдан килешеп, дәрәҗәсенә тиң кешегә генә ярәшәләр.

– Мин сайлаган егет син әйткәннәрнең барысына да туры килә, агаем, – диде Гәүһәршад, күзләрен дә йоммыйча, – акыллы да, дәрәҗәле дә, чибәр дә.

– Ала-а-й, – дип, башын чайкады Мөхәммәдәмин. – Кем дип белик соң ул хан ыруына лаеклы чибәр егетне? Башлы-күзлеме, буйдакмы?

Гәүһәршад агасына күзенең агы белән карап алды.

– Нәрсә, сеңлеңне әллә икенче хатынлыкка риза булыр дип уйлыйсыңмы? – диде.

– Шуңа сорыйм ич, мин дә сине ирексездән бирәм дип тормыйм.

– Сезне белмәссең, тотарсыз да берәр картка димләрсез…

– Башта кем икәнен әйт, аннан җавабымны бирермен, – диде Мөхәммәдәмин.

– Булат бәк…

Гәүһәршад, йөзен каплап, читкә борылды. У? РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, СЏРЅУ™ бер РіР°Т—У™РїРєУ™ калып, телен шартлатты. Р§У©РЅРєРё Булат Р±У™Рє, чыннан РґР°, ханлыкның РёТЈ РєТЇСЂРєУ™Рј адәмнәреннән РёРґРµ. Йомырканың җөен табып булыр, Булат Р±У™РєРЅРµТЈ җитмәгән җирен таба алмассың. Р”У™ТЇР»У™С‚ эшенә РґУ™ Р±РёРє теләп катнаша, мал-мөлкәте РґУ™ РєРёРј-С…СѓСЂ түгел. У?Р№Рµ, егеткә башлы-күзле булырга Р±РёРє вакыт. РўРёРє ничек кенә абруйлы булмасын, хан нәселе түгел РёРЅРґРµ.

– У?леге ниятеңне башка кеше беләме? – РґРёРї сорады РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ.

Гәүһәршадның күзләре шар булды.

– Ни сөйлисең, агаем, сеңлеңне тиле дип белдеңме әллә?

– Мактыйм, монысына да акылың җиткән икән, кортка, хуш. Тик мин бит сине бер-бер ханга тәгаенләп тора идем. Терсәкне тешләргә туры килмәгәе…

– Килмәс, агаем, үзе егылган еламас, ди.

Мөхәммәдәмин уйга калды.

У? Гәүһәршад дәвам итте:

– Хатынсыз ханны каян табасың соң аны, агаем? Минем һич тә кеше өстенә барасым килми. Киявемнән дә «башка никахка кермәм» дигән сүзен алачакмын.

– Юкны бар итәргә сиңа куш инде…

– Мәшһүр Р?Р±СЂР°Т»РёРј хан кызы лабаса РјРёРЅ, – РґРёРґРµ Гәүһәршад.

Шулай бөтен мөселман дөньясында булмаганны булдырды Гәүһәршад. Дөрес, моны башкалар сизмәде. Яучылар да килде, димләделәр дә, кодалар да төшерделәр. Барысы да гореф-гадәт буенча, дин кушканча башкарылды. Ләкин кияүне кәләш үзе сайлады.

…Нурсолтанның мәктүпләрен бик өнәп тә бетерми иде Гәүһәршад, акыл өйрәтүләрен җене сөйми.

Шуңа күрә хатны теләр-теләмәс кенә ачты. Анасы исә бу юлы үтенечләрен, зарларын җиткергән иде. Аны бигрәк тә Казан белән Мәскәү арасындагы низаг борчый икән. Дөрес, әле ул мәскәүлеләрнең Казанга яу чабуыннан хәбәрдар түгел, ахры. Башлыча ярминкә, урыс сәүдәгәрләрен талау, куып җибәрү белән килешмәвен белдергән. Мөхәммәдәмингә әйт, хәлне төзәтсен, аны Мәскәү тәрбияләде, онытмасын, дигән. Мине тыңламый, мәктүпләремә җавап бирми, борынын күтәрде, дип зарлана.

Гәүһәршад СЏРЅУ™ РєУ©Р·РіРµ каршына килеп басты. РЇТЈР° тектергән күлмәгемне РєРёСЏСЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє, Т—РёТЈРіУ™С‡У™Р№РЅРµТЈ йөзенә сары СЃСѓ коелсын әле, РґРёРї елмаеп РєСѓР№РґС‹ СѓР». Алар, Т®СЂР±У™С‚ белән РёРєРµ көнче РєТЇР±У™Р»У™Рє, шулай, бер-берсе белән ярыша-ярыша, кием тектерәләр. Р?РєРµ чибәр, РёРєРµ кылтык. Хәер, аш-СЃСѓ, кием-салым белән генә чикләнми Р±Сѓ РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј Р±РёРєУ™Р»У™СЂРЅРµТЈ мәшәкатьләре. Р”У™ТЇР»У™С‚ эшләренә РґУ™ куллары Т—РёС‚У™ аларның. ТєУ™СЂ икесенең РґУ™ ханга йогынтысы Р·СѓСЂ. Егерме Р±РёС€ яшькә җиткәндә, Гәүһәршад исемле Р±РёРєУ™ РёРґРµ РёРЅРґРµ. (Бу, – РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, кан белән күчкән сыйфат. «Алтын РЈСЂРґР° вакытында РґР° Р±РёРєУ™Р»У™СЂ барлык корылтайларда, РґУ™ТЇР»У™С‚ җыеннарында катнашканнар. Р?СЂР»У™СЂРµ бакыйга күчкәч, тол хатыннар хакимиятне РґУ™ ТЇР· кулларына алганнар. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ, Т®РіУ™РґУ™Р№ ханның вафатыннан СЃРѕТЈ регент сыйфатында Монголия белән озак еллар җәмәгате ханәкә Туракин идарә иткән. РњРѕРЅРіРѕР»-татар дөньясында шул рәвешле абруй казанган Р±РёРєУ™Р»У™СЂ шактый. РћРіСѓР» Гәймеш, РЎУ©СЂРєТЇРєС‚У™РЅРё, Т®СЂРіУ™РЅ, Булуган ханәкәләр кебек идарәчеләрнең исемнәре китапларга теркәлеп калган» РґРёРї уйлады ТЇР·Рµ РґУ™ Гәүһәршад. Нурсолтан ханбикә РґУ™ У™РЅУ™ Р·СѓСЂ танылу тапты.)

Казан-йортта Гәүһәршадны ТЇР· якларына аударырга теләүчеләр шактый. Хәтта Кәлимәт С‚У™ Р·СѓСЂ Р·У©Р±У™СЂТ—У™С‚ кашлы балдак С‚У™РєСЉРґРёРј иткән РёРґРµ. Бикәнең җаны СЃУ©Р№РјРё РёРґРµ Р±Сѓ адәмне. Саз бакасына охшата РёРґРµ СѓР» аны. РЈР» бүлмәгә килеп керүгә, борынга сасы тир РёСЃРµ килеп бәрелә, С‚ТЇР· генә. Р?хтимал, СЃУ©Р№РјУ™СЃ СЃУ©СЏРє булганга шулай күралмагандыр.

– Мин бары иремнән, якын туганнарым кулыннан гына бүләк алам, – дип баш тартты әлеге затлы балдактан.

Кәлимәт бер сүз әйтмәде, елмайгандай итеп, бүләкне кесәсенә шудырды. Сынап каравы гына булды, күрәсең.

– Мин алай ук тирәнтен уйламаган идем, бу олы хөрмәт билгесе генә иде, кичер, бикә, – диде. – Шулай да, форсаттан файдаланып, әңгәмә корып алу һич тә хилаф гамәл булмас дип уйлыйм.

– Сүз ни хактадыр бит, карачы?

– Баш карачы, – дип төзәтте Кәлимәт. – Хөкүмәт башлыгы.

– У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, онытып та торам, – РґРёРґРµ Гәүһәршад түбәнсетүлерәк елмаю белән, – У™ РЅУ™СЂСЃУ™ кызыксындыра СЃРѕТЈ баш карачыны?

Гәүһәршад әңгәмәдәшенә РєТЇР· сирпеп карап алды. Р?рен читләрендә һаман шул түбәнсетүле елмаю РёРґРµ.

– Бикә, әйдә, качышлы уйнамыйк әле, – диде Кәлимәт җитди генә, – Казан йортының язмышы Мәскәү белән мөнәсәбәтебезгә бәйле. Моны син бик яхшы беләсең. Мөхәммәдәмин ханны да Мәскәү тәхеткә утыртты. Зурлап утыртты. Дөрес эшләде. Тик хәзер мин аның кайбер гамәлләрен аңламыйм…

– Ханга басым ясарга кушу инде бу, шулаймы? – дип бүлде аны Гәүһәршад.

– Юк, фәкать хакыйкатьне төшендерүне генә үтенәм, – диде Кәлимәт, сүзләренә тирән мәгънә салырга тырышып. – Синең Төркияне, Кырымны хуп күрмәвең миңа бик яхшы мәгълүм. Безнең карашлар әлеге мәсьәләдә тулысынча туры килә, бикә. Шулай булгач, нигә әле без берләшмәскә тиеш? Дөреслек безнең якта лабаса!

Гәүһәршад кәнизәк туташка зур мамык шәлен китерергә кушты. Шуны әйбәтләп аркасына япты да әйтте:

– Минем сиңа бер хикәят сөйлисем килеп китте әле, Кәлимәт, тыңла, – диде. – Бер мактанчык адәм базарда сөйләгән, имеш.

– Р?ллә РґУ™ кызык иттем СЃРѕТЈ бер ачык авызны, егерме яшьлек атны РЅРёРЅРґРё кыйммәт Р±У™СЏРіУ™ саттым, кайтып җиткәнче җан Р±РёСЂРјУ™СЃУ™ ярар РёРґРµ РёРЅРґРµ, – РґРёРіУ™РЅ.

Арадан бер якташы:

– Кая әле, нинди акчага саттың икән? – дип сораган.

Карасалар, акчалар барысы да ялган, ди.

– Бу нәрсәгә ишарә инде, бикә? – дип, күзләрен чекерәйтте баш карачы.

– Синең СЃТЇР·Р»У™СЂРµТЈУ™ ишарә, Кәлимәт. Аңламадыңмыни? – РґРёРї көлемсерәде Гәүһәршад. – У?Р№Рµ, РјРёРЅ төрекләрнең РґУ™, кырымлыларның РґР° Казан йортында баш булуларын теләмим. РЁСѓР» СѓРє вакытта РјРёРЅ урысларны РґР° РєРёСЂРµ кагам. Татар илендә татар ТЇР·Рµ С…СѓТ—Р° булырга тиеш!

Нигәдер шушы вакыйга хәтеренә төште бикәнең. Бу анасының Мөхәммәдәмингә йогынты ясавын үтенүеннән иде, билгеле.

Ул сарай катына килгәндә, хан юк иде әле. Алай да бикәләр вакытны бушка уздырмадылар, бер-берсенең өс киемнәрен макташтылар. Үрбәт каенсеңлесенә бизәнү әйберләрен күрсәтте. Бу яктан Гәүһәршадны уздыра иде ул. Кершәннәрне, сөрмәләрне, кызылларны башлыча Кытайдан кайтарта иде. Шушы көннәрдә генә яңаларын китерделәр. Кайберләрен Гәүһәршад өчен бүләккә дип аерып куйган иде. Бик сөенде яшь бикә.

– Минем дә сиңа бүләгем бар, җиңгәчәй-бикә, – дип, озатучы туташтан букчасын сорап алды. Аннан бик матур нәфис тартмачык чыгарып, Үрбәткә сузды.

– О-о, нинди зәвыклы бүләк, – диде ханбикә, – минекеләр синеке янында бигрәк кечкенә инде…

– Куйсана, җиңгәчәй-бикә, бүләк – бүләк инде ул, дөясе дә бүләк, энәсе дә бүләк, – дип тынычландырды Үрбәтне каенсеңлесе.

Хан да озак көттермәде.

– Бездә кунак бар икән, әссәламегаләйкем, туганым, – дип сәламләде Мөхәммәдәмин сеңлесен. – Кулларың бик кайнар икән, әйтәм Булат кияү авызын ерып кына йөри.

– У? СЃРёРЅ, агаем, Т—РёТЈРіУ™С‡У™Р№-Р±РёРєУ™РЅРµ саргайтып, Р±РёРє озак Р№У©СЂРјУ™, кара, РєРѕСЂС‹ СЃУ©СЏРєРєУ™ калган Р±РёС‚ РёРЅРґРµ.

Үрбәт шатлыклы елмаю белән елмайды. Бәхетле хатын елмаюы иде бу. Яратышулары күзгә бәрелеп тора. Күгәрченнәрне көнләштерерлек.

– Агаеңа алай каты бәрелмә, сеңлем-бикә, болай да мәшәкатьле чагы, күрмисеңмени, сакал-мыегына көмеш төс кунып килә, – диде Үрбәт үзенә бер наз белән.

– Көмеш төс агаем кебек каһарманга килешеп кенә тора ул. Бөтен кала синең батырлыгың турында сөйли, агаем, урысларны бик каты дөмбәсләгәнсез икән. Мин бик сөенәмен, – диде Гәүһәршад.

– Андый хәл булды, – диде Мөхәммәдәмин тыйнак кына, – тик орышның кәттәсе алда әле. Бүген-иртәгә Мәскәүнең атлы гаскәре килеп җитәчәк. Араларында Җангали дә бар икән, олуг кенәз аңа зур өмет баглый, имеш.

– Касыймлылар гомер-гомергә Казанга теш кайрадылар инде алар, – диде Гәүһәршад, ачуына төенеп, – Мәскәүгә ничек ярарга белмиләр.

– Мәскәү аларны Казан тәхетенә ымсындыра, шуңа алданып, йөзләре белән җир ерталар, – диде Мөхәммәдәмин.

– Нәфесләренең башы ябылмаган икән, – дип, Үрбәт тә фикерен җиткерде.

– Керер ишекләрен киң итеп ачсак та, чыгар ишекләрен ябып куярбыз без аларның, борчылмагыз.

– Р?ншаллаһ, агаем.

– Син йомышсыз йөрмисең инде, туганым, бүген нинди җилләр ташлады? – дип кызыксынды Мөхәммәдәмин.

– Миңа бүләк китергән сеңлем-бикә, – диде Үрбәт, – шундый матур, шундый нәфис.

Мөхәммәдәмин асылташлар белән бизәлгән тартмачыкны кулында әйләндергәләп торды да:

– Бүләге булгач, йомышы да, сүзе дә бар инде, – диде.

– Йомышым юк, сүзем бар, – диде бикә. – Анакайдан мәктүп китерделәр, сиңа да үтенеч юллаган.

– Багай дигәнме?

– Багай дип анакай улына мөрәҗәгать итә, ә аның ханга әйтәсе сүзе бар.

– Йә-йә…

– Ханга әйт, урыслар белән бозылышмасын, ярминкә хәлләрен ишетеп бик кайгырдым, дигән.

Мөхәммәдәмин, кәнәфиенә кырын ятып, җайлабрак утырды.

– Анабыз Габделлатыйф туганыбыз өчен шулай тәшвишләнә инде, – диде Мөхәммәдәмин уйчан гына, – олуг кенәзгә ләббәйкә итеп торсак, аны тоткынлыктан азат итәр дип өметләнә инде ул, кәбәм. Мин урысларны яхшы беләм, аларны көч кенә туктата ала. Безнең җиңүләребез китерәчәк Габделлатыйф ханга ирекне. Менә шуларны бәйнә-бәйнә язып җибәр үзенә.


* * *

Яликәй карт балыкны Тарлаш кичүеннән С‚ТЇР±У™РЅРґУ™СЂУ™Рє тота. РњРѕРЅРґР° җәтмә салырга Р±РёРє уңай. Р?дел Р±Сѓ урында агымын тизләтә С‚У©С€У™. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™, ахры, С‚У©Р±Рµ чиста, С‚У©Рї-тамырлар РґР°, агач-ташлар РґР° бимазаламый. Коралга зыян тими. Балык, Аллага шөкер, РєТЇРї, тота гына бел. Яликәйне Р±Сѓ яктан У©Р№СЂУ™С‚У™СЃРµ СЋРє, нәсел-ырулары белән балыкчы алар. Хан табынына РґР° балыкны СѓР» Т—РёР±У™СЂУ™. Яликәй балыгы үзенә бер тәмле була, РґРёРї У™Р№С‚У™ РёРєУ™РЅ хан, СЂУ™С…РјУ™С‚ төшкере.

Хан җәенгә РјУ©РєРёР±Р±У™РЅ, һаман шуны сората. РўРёРє зурысы булсын. У? олы җәенне кармакка каптырырга РєРёСЂУ™Рє, җәтмәгә СЌР»У™РєРјРё СѓР», СЌР»У™РєСЃУ™ РґУ™ ертып чыга. Чос балык. Теләсә РЅРёРЅРґРё Т—РёРјРіУ™ ыргылмый, сайланып кына сыйлана, РєР°Т»У™СЂ. РђТЈР° РєРѕС€ ите Р±РёСЂ. РђРЅС‹ТЈ РґР° РёСЃ керә башлаганы булсын.

Карт балыкка оныгы Хәмәтшәехне РґУ™ алып Р№У©СЂРё, У©Р№СЂУ™РЅУ™ торсын, РґРё. Малай ушлы. У?йткәнне Р±РёРє тиз эләктереп ала. Кайсы балыкның У©СЃС‚У™ йөргәнен, кайсысының С‚У©РїС‚У™ ятканын, кай яктан Т—РёР» РёСЃРєУ™РЅРґУ™ балык киткәнен, уылдык С‡У™С‡ТЇ чорларын – барысын РґР° яттан белә. Т–РёРґРµ генә яшь Р±РёС‚ әле Р°ТЈР°. Хәер, заманасы шулай, яшьләр белән ярыша алмыйсың. У?РЅУ™ РєРёС‡У™ ханның ашчысы СЃУ©Р№Р»У™Рї торды, кайсыдыр мәмләкәттә утлы корал уйлап тапканнар, имеш. Т®Р·Рµ иләмсез шартлый, РґРё. Тавышыннан Р№У©СЂУ™РєР»У™СЂРµ ярылып үлүчеләр бихисап РёРєУ™РЅ. Тимерне ярмага әйләндерә, РґРё. РўРёСЃУ™, кара канга батыра РёРєУ™РЅ. РЁСѓР» коралны урыслар РґР° эләктергән, РґРё. Угланнар Р±РёРє куркып торалар, имеш. Урыслар белән Р±РёРє Р·СѓСЂ орыш буласы РёРєУ™РЅ.

– Бабакай, кармагың өч мәртәбә этләде бит инде, әллә күрмисеңме? – дип, Хәмәтшәех аны уйларыннан арындырды. Җәт-җәт кармак җебен саварга тотынды Яликәй. Ләкин җәеннең дә алданасы килеп тормый шул, күгәрченне эләктереп шылган әнә.

– Җимне әрәм иттең, – дип уфтанды малай.

– Чәпчемәсәнә, юеш борын, кош буа буарлык, тагын ауларсың, – диде карт, тешсез авызын шапылдатып.

– Һы, тапты ялчы, – диде малай эре генә, – әллә кулы кычытып тора дисеңме?

Алар берара сүзсез генә утырдылар. Тынлыкны янә Хәмәтшәех бозды.

– Бабакай, карале, кара, СЃСѓ өстендә әллә РЅРёРЅРґРё кара РЅУ™РјУ™СЃС‚У™Р»У™СЂ, – РґРёРї, Р?делгә төртеп күрсәтте.

Чыннан да, су өстен тутырып агач төпләренә охшаш нәрсәләр ага иде. Карт, кулын маңгаена куеп, шул тарафка чекерәйде. Күзләре чагылу сәбәпле, ул нәрсә акканын анык кына күрә алмады. Яшьләре дә комачаулый.

– Бүрәнәдер, – диде карт.

– Бабакай, бүрәнә түгел алар, – диде Хәмәтшәех. Малайның күзләре үткенрәк иде, билгеле.

– Тарлаш тамагындагы урманга төштеләр микәнни? – дип гөманлады карт.

– Кеше гәүдәләре бугай, бабакай…

– Юкны сөйләмә, юеш борын, шулкадәр кеше гәүдәсе каян килсен?

Карт, ниһаять, күзләренең җаен тапты. Казан тирәсендә орыш кузгалган икән, дип уйлап алды, җәт-җәт кенә кармакларын урый башлады.

– Улым, әйдә, җыен, өйгә кайтыйк, Аллам сакласын!

Бу вакытта Казан каласы итәгендә өченче көн дәһшәтле сугыш бара иде. Ул кенәз Александр Ростовский, Касыйм ханзадәсе Җангали җитәкчелегендәге атлы гаскәр килеп җитүгә кабынып китте.

– Холмскийны көтсәк, ышанычлырак булмасмы? – дигән теләк белдерде Ростовский. – олуг кенәзнең гаскәрендә утлы корал да бар.

– Холмский иң хәлиткеч этапта, Кремльне алу этабында гына кирәк булачак. Ул килеп җиткәнче бетерәсе эшләр дә күп әле, – диде гаскәрбашы.

– Минем бөркетләрнең түземлекләре төкәнде анда, тыяр хәл калмады, – дип сүзгә кушылды Җангали. – Ул Казан калай әтәчләренең кикрикләрен шиңдерергә бик вакыт.

– Күрдеңме, – дип эләктереп алды шаһзадәнең сүзен Димитрий, – татарлар үзләре казанлыларны күралмый. Кан кайтару өчен, менә дигән форсат.

РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ сыргавылыннан урыс гаскәрләренең С…У™СЂУ™РєУ™С‚-гамәлләрен җентекләп күзәтеп торды. Яшерен ирәвелгә[14 - Р?рәвел – разведка.] җибәрелгән унлыкбаштан РґР° чапкыннар СЌР· суытмый.

– Урыслар нишләптер песи булдылар, бу һич тә аларга охшамаган, – диде чираттагы чапкын, – астан уеп, өстән җуеп куймагайлары.

Мөхәммәдәминнең киң маңгаена сырлар ятты: димәк, һөҗүмгә әзерләнәләр. Ул үзе дә шуңа исәп тота иде. Чөнки кенәз Димитрий яшь кеше, аның озын-озак көтәргә түземлеге җитмәс, тизрәк орышка ыргыласы килер.

Бу юлы Уйгын яугирләрен ТЇР·У™РєРєУ™ РєСѓР№РґС‹ хан. Ябырылып килүче урыс атлыларының арасына С‡У©Р№ кебек ярып кереп, аларны төркем-төркем таркату бурычы куелды баш угланга. У? СЏРЅ-яктагылар СѓР» төркемнәрне камап алырга тиеш РёРґРµ. Мондый күпсанлы гаскәр катнашындагы орышта фәкать С…У™Р№Р»У™ Т»У™Рј җитезлек белән генә Т—РёТЈТЇРіУ™ ирешергә РјУ©РјРєРёРЅ.

Димитрий исә өметен ишлелеккә баглый иде. Яу булып өерелеп килергә дә, тын алырга да ирек бирмичә, дошманны изеп-таптап китәргә. Монголлар шул рәвешле әнә ничәмә-ничә мәмләкәтне, ничәмә-ничә халыкларны тәпәләп узганнар, үзләренә буйсындырганнар. Рим шул ысул белән бөек Карфагенны тезләндергән, Мисырны, Урта диңгез буе биләмәләрен кулына төшергән. Аттила җиһангир Уралдан Ауропага кадәр кылычын ялтыратып узган.

Мөгаллиме, мәшһүр Византия императоры ыруы вәкиленнән булган синьор Константин колагына тукыганнарны, бөртекләп, хәтер иләге аша уздыргач килде әлеге нәтиҗәгә Жилка. Китапча фикер йөрткәндә, бу чыннан да бик төпле, бик шома тәгълимат иде. Ул, һичшиксез, яшь воеводага дан, җиңү китерәчәк.

Ростовский әлеге тираданы тыныч кына йотты. Сүз көрәштерүдән ни файда, ул барыбер үзенчә эш итәчәк. Җангали шаһзадә исә эре тешләрен ыржайтып елмайды. Воеводаның дуамаллыгы ошый иде аңа. Чөнки ул үзе дә – яшь кеше, ул да бөеклеккә дәгъва итүче.

Орыш РёСЂС‚У™ белән башланды. Җилсез, дымык РёСЂС‚У™ РёРґРµ Р±Сѓ. Р?дел өсте тип-тигез. РђСЂР°-тирә вак балык артыннан куучы чуртаннар гына чупыр-чупыр килеп, СЃСѓРЅС‹ болгатып алалар. РњСѓР» булып чык төшкән, ярдагы ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂ СЏРјСЊ-яшел булып яшәреп утыралар.

Ослан тавы түбәсеннән кояш елмаеп балкыганда да тыныч иде әле. Ул бүген үзгәрәк күренә. Ни өчендер шәфәкъ кызыллыгы бик тиз бетте, аның урынына кояшның як-ягында ак колакчыннары бар иде. Моны коры, кызу көнгә юрадылар.

Кинәт кенә офык караңгыланып китте. Җиһан берьюлы дөпелдәгән меңнәрчә тояк тавышы эчендә калды. Бу шулкадәр көчле иде ки, хәтта җир гүли башлады. Шом өстенә шом өстәп, кешеләр кычкырыша, атлар кешни. Һавада әле чыкмаган кан исе асылынып тора. Ахырзаман диярсең.

Урыс явы менә шулай котырынып килде.

Уйгын бер талпынуда иярендә иде инде. Яңа сауган сөт шикелле ап-ак толпары өстендә ул әүлия затны хәтерләтә иде.

– Атларга менегез! – дигән әмер яңгырады.

Р?ТЈ алда – Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґС‚У™РЅ калган кыл байракны тоткан СЏСѓРіРёСЂ. Аннан аз гына калышып хан байракларын йөртүчеләр урын алды.

– Тезгеннәрне бушатыгыз!

Атлар бер тын белән дәррәү килеп кузгалдылар. Тояк астыннан кыелган үләннәр оча, кибеп бетмәгән чык тамчылары чәчри. Бер якта – татарлар, икенче якта – урыслар. Татарлар үз йортларының иминлеген саклау өчен күтәрелсә, урыслар Казан иленә коллык тышавы салырга, антихристларны буйсындырырга килгән. Бу – изге гамәл. Шуңа күрә берәве дә башын аямый, һәркайсы үзен хаклы дип саный. Орыш мәрхәмәтсез, рәхимсез булачак.

Р?РЅРґРµ РєРѕСЏС€ та күренмәс булды. У? ара якынлашканнан-якынлаша. У?РЅУ™ атларның мышнавы РґР° ишетелә башлады, тир РёСЃРµ борынга килеп бәрелде.

– Көферләргә – үлем!

– Бей поганых!

Гарасат кузгаткан дулкынны тыеп булмаган кебек, бу өерне дә туктатыр көч юк иде инде. Бәгырьләр катты, хисләр качты. Башта бер генә уй – ялмавызыңнан өстен чыгу.

Гаскәр маңгайга-маңгай чәкеште. Кылычларга, сөңгеләргә тәүге кан ябышты. Буталышып беттеләр, кемнең кайда икәнлеген дә белеп булмый. Дошман атчабарлары эченә чөй булып керү, аны төркемнәргә бүлү планы да орышның башында ук челпәрәмә килде. Урыслар сукыр чебеннәр кебек ишле иде.

Уйгынның ак аты, Чыңгыз ханның Сәтәре шикелле, әле бер җирдә, әле икенче җирдә калкып чыга, үзе күз иярмәс җитезлек белән сөңгесен уйната.

Мөхәммәдәмин сыргавылына ябышып катты, керфекләрен дә какмыйча орыш кырын күзәтә.

– Кенәзне сөңге очына ал, кенәзне! – дип кычкырып җибәрде ул берзаман, әйтерсең лә аның сүзләре шунда кадәр барып җитә иде.

Ни сәер, баш углан, әлеге күрсәтмәне ишеткәндәй, Ростовскийга якынлашу хәстәренә кереште. Воеводаны сафтан чыгару бик ярап куяр иде, әлбәттә. Башсыз калган гаскәр койрыгы өзелгән кәлтә белән бер ул, качу ягын карый.

Җансакчылары кенәзне нык саклыйлар, якын килергә ирек бирмиләр, чынлыкта ул җанлы боҗра эчендә. Шунлыктан иң элек сакны какшату зарур. Уйгын, бу эшне якыннарына тапшырып, үзе кенәзне сагалый башлады. Һәм, җаен туры китереп, Ростовскийга сөңгесен очырды. Кенәз шул ук мизгелдә аяк астына мәтәлеп тә төште.

– Егет икәнсең, булдырдың, – дип, Мөхәммәдәмин баскан урынында сикергәләп куйды.

Уйгын, ниһаять, урысларның Р·СѓСЂ гына төркемен Р?дел буена кысрыклады. Һәммәсен кылыч астыннан үткәрделәр, берәү РґУ™ котылып кала алмады. Менә шуннан СЃРѕТЈ китте РёРЅРґРµ РјУ™С…С€У™СЂ. Урыслар тәртипсез рәвештә чигенә башладылар. У? чигенер урын СЋРє. Р§У©РЅРєРё арка ягыннан хан гаскәрләре килеп керде. Чолганышта калдылар. РђСЂС‹ сугылалар, Р±РёСЂРµ сугылалар, тик кайсы СЏРєРєР° гына сугылма, угланнарның сөңгесенә килеп төртеләсең.

Үтереш, суеш туктаусыз өч тәүлек дәвам итте. Холмский бу ызгыш табынының соңына гына килеп җитте. Аны килә-килешкә утлы коралы-ние белән капкынга эләктерделәр, әсир төшкәнен дә абайламыйча калды кенәз.

Чутсыз-чамасыз РєТЇРї булулары урысларның башына җитте. У?ллә РЅРё Р·СѓСЂ булмаган орыш кыры аларны сыйдыра алмады, фәкать бер-берсенә комачау гына тудырдылар, ТЇР· косыкларына ТЇР·Р»У™СЂРµ тончыкты.

Ростовскийның бәхете җиңде. Баш угланның сөңгесе кулбашын гына җәрәхәтләп узган иде. Атының тоягы астында үлгән атлы булып ятты да, орыш елга буена авышкач, Жилкага барып баш орды.

– Татар барда, хәтәр бар, ди, яхшы чакта үкчәләрне күтәрик, – диде кенәз Ростовский. Ул суга төшкән тавыкка охшап калган иде, элекке мин-минлегенең эзе дә күренми.

– Борынгы гадәт буенча, ике батыр яугирнең көч сынашуын оештырырга кирәк дип саныйм, – диде Димитрий, үз уйларына бирелеп, – бик һәйбәт тамаша булачак. Ул әле һаман римлылар тәгълиматы канаты астына сыенып фикер йөртә иде.

Ростовскийның иреннәре бүлтәеп чыкты.

– Бала-чага булма, кенәз, кеше көлдермик, – диде.

– Мин инде ханга чапкын җибәреп кайтардым, ул да риза, – диде воевода.

– Алышка кемне куясың? – дип сорады кенәз.

Димитрийның юка иреннәре бөтен битенә җәелде. Ул шушы авыр хәлдә дә үч кайтару турында хыяллана иде булса кирәк.

– Җангалины инде, кемне булсын, татар барда, хәтәр бар, дисең ич, – диде.

Бу хакта ишеткәч, Җангалинең күзләре акайды.

– Юк, кенәз, мин мондый уеннарда катнашмыйм, – диде.

– У?ле кайчан гына казанлыларның арт сабагын укытмакчы РёРґРµТЈ, менә РєТЇСЂСЃУ™С‚, – РґРёРґРµ воевода әмер рәвешендә.

– У? хан кемне РєСѓСЏ?

– Баш углан Уйгын бәкне.

Татарлар да, урыслар да тамаша кылырга әзерләнде. Гадәт буенча, бу вакытта сугыш хәрәкәтләре туктатыла. Алыш бер катнашучы һәлак булганчы яки, бирелеп, җиңелүен таныганга кадәр дәвам итә.

Көн инде кичкә авышкан иде. Кояшның да бәллүенә тәгәрәр чагы җитеп килә. Эсселек басылган, ләкин тынчу. Чөнки орыш кырында бихисап мәет аунап ята. Җыештырасы иде дә, тамаша буласы бит әнә.

Уйгын атын алыштырды. Аккошы аягын авырттырган иде. Монысы алыш өчен уңайрак та әле. Җитезлек ягыннан Аккоштан калышса да, күпкә көчлерәк. Күкрәге киң, ботлары тимердәй нык. Куркуны да белми, чын сугыш аты.

– Мин синең чутка бөртек тә шикләнмим, углан, – дип, фатихасын бирде Мөхәммәдәмин, – тик уяулыгыңны югалтма, шаһзадә – үҗәт бәндә.

Җангали карар РєТЇР·РіУ™ агасы Шаһгали шикелле ТЇРє килешсез РёРґРµ. Р“У™ТЇРґУ™-сыны РіТЇСЏ аяк-кулдан гына тора. Р?ләмсез озын ТЇР·Р»У™СЂРµ. У? менә атка атлангач, Җангали танымаслык булып ТЇР·РіУ™СЂУ™ РґУ™ РєСѓСЏ. Муены тырпая, РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ турая, йөзенә алсулык йөгерә, күзләрендә очкын кабына. Чын егетнең эчендә иярле-йөгәнле ат ятар, РґРёРї, шундыйларга У™Р№С‚У™Р»У™СЂ РґУ™ РёРЅРґРµ. Мондый җайдакка ат бервакытта РґР° хыянәт итми. У? ышаныч орышта Т—РёТЈТЇРіУ™ бәрабәр.

Алышчылар ындыр табагыдай такырланып калган яланның берсе – бер башына, икенчесе икенче башына чыгып басты. Уйгын догага оеды: «Раббәнә атина мин ләдункә рахмәтән вә хәййи ләна мин әмрина рашәда».

Җангалинең дә иреннәре кыймылдый. Мөгаен, ул да шушы ук доганы укыйдыр. Чөнки бу – Аллаһыга гамәлләренең уңышлы тәмамлануына булышуын үтенеп мөрәҗәгать итү догасы.

Алышны үткәрүче баш казый кулындагы әләмен болгап алды. Җайдаклар, чаптырып, бер-берсенә якынлаштылар. Ләкин сөңгеләр күтәрелмәде, чөнки бу әле сәламләү йоласы гына иде. Күзләр генә очрашты. Алар нәфрәт белән тулы иде. Ат өстендә кем калыр? Моны бер Алла үзе генә белә.

Р?РЅРґРµ чынлап очраштылар.

– Җаныңны С‚У™РјСѓРіРєР° озатам РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ бүген, Р?блис, – РґРёРї кычкырды Уйгын.

Җангали бу янауны ишеттеме-юкмы, үзе дә:

– Бүксәңне тишеп, казыкка элеп куям бит, үләт, – дип мыгырданды.

РўУ™ТЇРіРµ ыргымны Җангали ясады. У?йтерсең Р»У™ яшен яшьнәде, Уйгын керфек кагарга РґР° өлгерми калды. У?РјРјР° аның РіУ™ТЇРґУ™СЃРµ РґУ™ шундый СѓРє яшен тизлеге белән үзеннән-ТЇР·Рµ читкә янтайды, СЃУ©ТЈРіРµ аны читләтеп СѓР·РґС‹.

Уйгынның маңгаена тир бәреп чыкты. Куркыныч адәм икән бу, дип уйлап куйды, хан бик дөрес кисәткән.

Р?кенче тапкырында РґР° өстенлек шаһзадә ягында булды. Монысында кылычын селтәде, Уйгын РёСЏСЂ башының Т—РёСЂРіУ™ очканын СЃРёР·РјРё РґУ™ калды.

– Менә шулай, анаеңның кабер тактасын…

Уйгынга беренче чиратта тынычланырга кирәк иде. Шуңа күрә тезгенен читкәрәк каерды. Аннан капылт кына борылып, елгырын Җангали өстенә җибәрде. Тик шаһзадәнеке дә куркаклардан түгел иде. Маңгайга-маңгай бәрелештеләр дигәндә генә, атлар ал аякларын күтәреп кешнәп җибәрделәр. Канатлары булса, дөлдел шикелле очып та китәрләр иде, мөгаен.

Уйгын сөңгесен дошманы тарафына тондырды. Җангалинең йөзе чалшайды. Чөнки калканы кулыннан төшеп китте.

– У?Т»У™, ошамыймы, Р?блис?..

Җайдакларны да, толпарларны да алыш тәмам үз кочагына тартып кертте. Читтән күзәткәндә, бу ниндидер күңел ачу, кызыклы тамаша кебек күренә иде. Кешни-кешни атлар бер-берсенә ташлана, кылычлар чыңлый, сөңгеләр уйнаклый. Ара-тирә алышчыларның өзек-өзек усал тавышлары яңгырап китә.

Воевода алышның тәмамлануын көтмәде, кенәз Фёдор Киселёвны чакырып китерде дә әйтте:

– Мин китәм, алыш тәмамлануын көтмәгез, үзегез дә кузгалыгыз, Муромда сезне көтәләр, – диде.

Кенәз Димитрий Р?ванович, Углицкий көймәсенә утырып, РўТЇР±У™РЅ РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° СЋР» алды. Казан аның башланырга РґР° өлгермәгән карьерасына РєРёСЂС‚У™ салды.

Мөхәммәдәмин көч бирә-бирә кара тиргә батты. Үзе туктаусыз йөренә, сөйләнә:

– Углан, артыңны май басмагандыр РёС‡, җитезрәк кылан, җитезрәк… Р?С…, тагын булмады… РќРё карап торасың РёРЅРґРµ, бәреп төшер… Шайтан…

Җангали кылыч белән дә, сөңге белән дә бер дәрәҗәдә оста сугыша иде. Ул аларны еш алыштыра. Ләкин бер мәртәбә ялгышты шаһзадә, сөңге урынына кылычын тартып чыгарды. Ара шактый иде, һәрхәлдә, кылыч җитәрлек түгел. Уйгын бу форсатны кулдан ычкындырамы соң? Ачу белән сөңгесен очырды. Сөңге көндәшенең корсагына килеп орынды, ләкин ул көбә күлмәкне тишмәде, ертты гына. Алай да Җангали тәненә кан саркып чыкканын тойды. Шунда ук атын борды да орыш кырын ташлап качты. Аның артыннан уптым илаһи урыслар купты.

Уйгын шаһзадәне куа чыкты. Сура елгасына кырык чакрымнар кала ул аны куып та җитте. Алар кенәз Фёдор Киселёв белән бергә иде. Ләкин орыш углан өчен көтелмәгәндә уңышсыз төгәлләнде, воеводаларның кулына богау кигезә алмады. Чөнки урысларга ярдәм килеп җиткән иде.


* * *

В«Р? разгневася РіРѕСЃРїРѕРґСЊ СЂСѓСЃСЃРєРёС… РІРѕРё, отня Сѓ РЅРёС… храбрость Рё мужество, Рё дал Р±РѕРі поганому царю храбость Рё мужество… Р? РѕС‚ тои 100000 оставшася 7000 СЂСѓСЃСЃРєРёС… РІРѕРё, РѕРІРё же мечом посечены, РѕРІРё же РІ водах сами напрасно истопоша, бегающе РѕС‚ страха варварского. Волга утопшими людьми загрязе, Рё озеро Кабан, Рё РѕР±Рµ реки, Казань Рё Булак наполнишася побитыми телесы християнскими Рё течаста РїРѕ 3 РґРЅСЏ РєСЂРѕРІРёСЋ, Рё СЃРІРѕРёС… людей, РѕРєРё РїРѕ месту, ездити Рё ходити казанцом».

У?СЃРёСЂ урыс елъязмачысы, йөрәгеннән кан сауган хәлдә, шушы кайгылы юлларны теркәп РєСѓСЏСЂРіР° РјУ™Т—Р±ТЇСЂ була. Хәер, РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™Р»У™СЂ терки тарихка «Казан елъязмачысы» исеме белән кереп калган исемсез монах. Язмыш Р°ТЈР° Казан ханлыгының бердәнбер елъязмачысы вазифасын йөкли. Менә РґТЇСЂС‚ Р№У©Р· елдан артык РёРЅРґРµ тарихчылар өчен СѓР» язып калдырганнар С‚У©Рї чыганак ролен үти. Р§У©РЅРєРё башкалары сакланмаган.

Монах Мөхәммәдәмин чорын аеруча киң һәм җентекле тасвирлый. Яратмыйча, күралмыйча тасвирлый, нахак бәлаләр тага, хәтта ачыктан-ачык мыскыл итә. Тик барыбер җиңүне күрмичә булдыра алмый.

Мөхәммәдәмин ханның 22 июнь (1506) көнендәге җиңүе – дөнья тарихында лаеклы бәһасен алган җиңү. Михаил Худяков үзенең «Казан ханлыгы тарихы буенча очерклар» дигән мәгълүм хезмәтендә Олуг Мөхәммәднең Казан ханлыгы тууга китергән әлеге җиңүен Белёв һәм Суздаль орышына тиңли. Хәтта фәнни коммунизмның атасы, алман галиме Карл Маркс та әлеге вакыйганы читләтеп үтми. «Мәскәүлеләрне Казан янында шундый итеп тар-мар китергәннәр ки, бары җиде мең кеше генә котылып калган», – дип яза.

Бу мәгълүматларны фәкать Һади Атласи гына кабул итеп бетерми: «Йөз мең урыс гаскәреннән җиде меңе генә сәламәт калган, туксан өч меңе үлгән булучанлыкка да ышанып булмыйдыр», – дип, шик астына ала.

Р?кенче бер татар галиме, Равил Фәхретдинов РёСЃУ™, бөтенләй капма-каршы фикердә тора. Р СѓСЃСЊРЅС‹ТЈ Чыңгыз Т»У™Рј Бату ханнардан СЃРѕТЈ беркайчан РґР° әле мондый җиңелүгә дучар ителгәне булмаган РґРёРї саный.

Янә дә бәгъзе тарихчылар бу бәрелешне Куликово орышы югарылыгына куялар. Татарлар Куликово кырында җиңелүнең үчен кайтарды, диләр.


* * *

Р?СЋРЅСЊРЅРµТЈ СЃРѕТЈРіС‹ көнендә Казансу елгасы буендагы үзәнлектә Р№У©Р·РґУ™РЅ артык чатыр РїУ™Р№РґР° булды. Т–РёТЈТЇ хөрмәтенә хан Р·СѓСЂ Р±У™Р№СЂУ™Рј игълан иткән РёРґРµ. Т®Р·Рµ РґУ™ гаиләсе, якын даирәсе белән шунда күченде. Сугымлык малны бер атна алданрак кудылар, көрәеп торсыннар, диделәр. Ашчыларга, чәйханә тотучыларга, сугымчыларга, кымызчыларга, сырачыларга СЌС€ муеннан – өлгер генә!

РђС‚ чабышын, С…У™СЂР±Рё уеннарны карау өчен, ханга С‚ТЇР±У™СЃРµ ябулы махсус таскак кордылар. РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ чабышкылар узышына РјУ©РєРёР±Р±У™РЅ. Беренче килгән ат хуҗасына Т»У™СЂ чабышта хан Р±ТЇР»У™РіРµ тапшырыла. Бу – Р±РёРє Р·СѓСЂ РґУ™СЂУ™Т—У™. Р§У©РЅРєРё җиңүче – атның РёСЏСЃРµ – хан табынына чакырыла. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ ярыша-ярыша, РєУ©РЅР»У™С€У™-РєУ©РЅР»У™С€У™ әзерләнәләр. РЎРѕТЈРіС‹ РёРєРµ елда РЁУ™СЂУ™С„ морзаның Алаяк кушаматлы аргамагы җыен тота. РђРЅС‹ Т»У™РјРјУ™СЃРµ, хәтта дошманнары РґР° ярата. Бик ыспай, матур ат. Р“У™ТЇРґУ™РіУ™ әллә РЅРё Р·СѓСЂ РґР° түгел, У™РјРјР° Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™СЃРµ урынында, Т»У™СЂРЅУ™СЂСЃУ™СЃРµ килешле. У?йтерсең Р»У™ юнып ясаганнар. РЈР» дугаланып торган кәттә муен РґРёСЃРµТЈРјРµ, РєРёТЈ РєТЇРєСЂУ™Рє, килен көянтәседәй сыгылмалы Р±РёР» – СЃСѓ сөлеге кебек суырып йотарлык. Шулай РґР° Алаякның РёТЈ РіТЇР·У™Р» Р±РёР·У™РіРµ, мөгаен, аякларыдыр. Камыштай зифа, озын торыклы аяклар. Мондый аяклар Р±РёРє СЃРёСЂУ™Рє йөгерек атларда гына була.

Билгеле инде, акбүз атка җиз камчы дигәндәй, морза дирбиягә дә акча жәлләми. Йөгәне генә дә ат бәясе торырлык.

Чабышта Алаяк җиргә сыенып бетә, нечкәрә, озыная, очар кошка охшап кала. Бу мизгелдә аның ашкынуын, ярсуын басармын димә. Андый көч юк. Чөнки ул чабыш өчен яратылган.

У? бүген? Хәер, һәрвакыттагыча чабыш оешкан С‚У©СЃС‚У™ башланып китте. Алаяк, гадәттәгечә, шунда СѓРє алга атылып чыкты. РњРѕТЈР° РёРЅРґРµ барысы РґР° РєТЇРЅРіУ™РЅ, шуңа РєТЇСЂУ™ аның урынын дәгъвалаучы РґР° СЋРє. РђС‚ өстендәге җайдак та борчылмый. Алаяк акыл РёСЏСЃРµ, барысын РґР° ТЇР·Рµ белә, аны тарткаларга РґР°, суккаларга РґР° РєРёСЂУ™РєРјРё. У?РЅУ™ мәйданга РґР° ерак калмады. Кешеләр кычкырыша, кәләпүшләр РєТЇРєРєУ™ оча…

– Соңгы ыргым, Алаяк, кызула, – дип, җайдак җиңелчә генә аяклары белән атка кагылып алды.

Алаяк томырылды гына. Ләкин әллә нәрсә булды аңа, зиһене чуалып китте. Думбра аһәңе күңелен җилкендердеме, мәдхия җырлаулар саташтырдымы, бәлкем, халыкка кызык ясыйсы килгәндер – моны хәзер беркем дә әйтә алмый, – кыскасы, муенына сөлге салыр вакыт җиткәч, кинәт кенә уңга каерылды да шау-гөр килеп торган халык арасына ерып керде. Җайдак тезгенен тартырга да өлгерә алмый калды.

Р­С…, хан чатырын урап СѓР·СЃР°, ихтимал, шау-шуы алай СѓРє тавышлы РґР° булмаган булыр РёРґРµ, үзара көлешеп алырлар РёРґРµ, шуның белән бетәр РёРґРµ. У? хан белән бәйләнешү атаңның сакалы белән уйнаудан РґР° С…У™С‚У™СЂСЂУ™Рє.

У?һле фарраш РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРµ ханнан РґР° яман. Р‘У™Р№РґУ™РіРµ эттән РґУ™ уздыралар, РєР°Т»У™СЂР»У™СЂ. Кулларыннан килсә, ханга тузан РґР° кундырмаслар РёРґРµ. Алаякның хан чатырына үтеп керүе алар өчен көтелмәгән фаҗига булды. У?йтерсең Р»У™ РєТЇРєРЅРµТЈ бер чите җимерелеп төште. РЇСѓ булып чабышкыга ябырылдылар. Эләктереп алып, РєРёСЂС‚У™РіУ™ китереп С‚У™ терәделәр. Кайсыдыр Р№У©Р·Рµ кәгазь шикелле агарынган җайдакны бер СЃСѓРіСѓРґР° ат өстеннән бәреп төшерде.

Тыны-көне бетеп, ат хуҗасы Шәрәф морза да килеп җитте.

– Алланың рәхмәте яусын, атымны тотып алдыгыз, зыян-зарат булмады, – дип, сөйләнә-сөйләнә, тезгенгә үрелде.

– Кулыңны кыскарак тот, морза, – диде баш сакчы, – бу җүләр атны иректә калдырырга ярамый, аның урыны – ябулы утар.

Шәрәфнең һич тә Алаяктан колак кагасы килми иде. Шунда ул уеннарны тамаша кылып кайтып килүче ханны күреп алды да аягына егылды. Бишмәт чабуларын үбә-үбә ялынырга тотынды:

– Р? РјУ©С…С‚У™СЂУ™Рј галиҗәнап, РґУ©РЅСЊСЏРґР° РёТЈ шәфкатьле РІУ™ бөек хан! Берүк, чапкынымны РєРёСЂРµ кайтар. РЈР» Р±РёРє затлы нәселдән РєРёР»У™, ыруы кыпчак бабаларыбызның көтүләренә барып тоташа. РђРЅС‹ТЈ бер гаебе РґУ™ СЋРє, барысына РґР° ачык авыз җайдак гаепле. Тиешле җәзасын алачак СѓР» мокыт, Р±Сѓ хакта тыныч бул…

Мөхәммәдәминнең кәефе әйбәт иде, сакал-мыегы эченнән генә көлемсерәп алды да әйтте:

– Синең үзеңә ун камчы тиеш, морза, – диде.

Шул сүз җитә калды, морзаны чишендерергә үк керештеләр.

– Бәйрәм хөрмәтенә гафу итик инде бу адәмне, – диде хан, шул көлемсерәгән хәлендә.

РЁУ™СЂУ™С„ морзаның авызы ерылды, СѓР» РјРѕРЅС‹ үзенә күрсәтелгән олы игътибар билгесе РґРёРї кабул итте. Шулай булмыйча, хан сүзеннән кайтсын әле! РЎСѓ кирегә акса агар, У™РјРјР° хан сүзеннән тайчынмас, РґРёРіУ™РЅ РёС‡ борынгылар. У? РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ тайчынды, сүзенә ябышып катмады.

Морза, батыраеп, хан белән сатулаша ук башлады:

– Р? шәрәфле РІУ™ мәрхәмәтле хан, утарыңа У©С‡ ат У©СЃС‚У™Рї Р±РёСЂУ™Рј, Алаякны гына РєРёСЂРµ кайтар, – РґРёРґРµ.

– У? РЅРёРіУ™ саранланасың, РјРѕСЂР·Р°, РјРёТЈР° калса, Алаяк Р±РёС€ атка тора, – РґРёРї, хан РґР° шукланып алды.

Шәрәфне бу дустанә мөнәсәбәт тагын да ярсытып җибәрде.

– Юк, хөрмәтле хан, Алаяк җиде толпарга тора ул, – диде.

– Бәрәкалла, морза, егет кеше икәнсең, – диде Мөхәммәдәмин, уенны дәвам итеп: – Тик шуны кисәтәм: иртәгәге ярышта Алаяк беренчелеккә чыкмаса, чабышкың җиде аргамак белән бергә утарга алыначак, үзеңә ун камчы төшәчәк.

Алаякка моннан ары йөгерекләрдә катнашу, Р№У©СЂУ™Рє кагып җыен У™Р№Р»У™РЅТЇ, Т—РёСЂСЃТЇР»У™СЂ насыйп булмады. РЁУ™СЂУ™С„ РјРѕСЂР·Р° җыеннан аксак алаша Т—РёС‚У™РєР»У™Рї кайтты. Алаякның аягына СЃСѓ төшкән, диделәр. РЁСѓР» сырхавыннан СѓР» мантымады РґР°. Р?ТЈ гаделсезе шул: халык әлеге вакыйганы уенга Р±РѕСЂРґС‹, Алаякны РёС€У™Рє белән тиңләштереп, әллә РЅРёРЅРґРё РјУ™Р·У™РєР»У™СЂ чыгардылар. РЁУ™СЂУ™С„ РјРѕСЂР·Р° турында СЃТЇР· кузгалса РґР°, әңгәмәдәшләрнең күзләренә шук очкыннар РєСѓРЅР°.

– У?-У™, Т—РёРґРµ аргамак биреп, бер РёС€У™Рє алган Шәрәфне У™Р№С‚У™СЃРµТЈРјРµ? – РґРёРї, шаркылдашып көлешәләр.

Бу мыскыллауларга чыдап була димени? РњРѕСЂР·Р°, Алаякны суеп, итен мохтаҗларга таратты. Р›У™РєРёРЅ телгә кергән РёРґРµ РёРЅРґРµ. РўРѕСЂР°-бара В«Р?С€У™Рє Шәрәфи» РґРёРіУ™РЅ кушамат та тагып куйдылар. Яман чир шикелле Р±Сѓ кушамат бөтен нәсел-ыруына РёСЏСЂРґРµ. У? татар фольклорына СЏТЈР° әйтем – «Ат биреп, РёС€У™Рє алган» РґРёРіУ™РЅ әйтем өстәлде.


* * *

Бәйрәм чорында Мөхәммәдәмин кызыклы шәхесләр белән очрашырга ярата. Кеше арасында исеме чыккан, ниндидер бер ягы белән дан даулаган андый адәмне хан өчен алдан ук әзерләп куялар. Бүгенге кунакны аңа кияве Булат бәк тәкъдим итте.

– Каян чокып чыгардың син аны, бер дә колакка кергән исем түгел, – диде Мөхәммәдәмин, гаҗәпләнүен белдереп, – шигырь язган адәмне мин белергә тиеш идем ләбаса!

– Ун яше дә тулмаган әле аның, – дип, ханны акламакчы итте Булат бәк. – Керсенме соң?

– Үзе генәдер бит?

– Ничек кушсаң, шулай булыр, хан.

Малайның ТЇР·Рµ белән генә РєТЇР·РіУ™-РєТЇР· СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµ РєРёР»У™ РёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅРЅРµТЈ: чыннан РґР° сәләтлеме, СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅРЅУ™СЂРµ дөреслеккә туры РєРёР»У™РјРµ? У?РіУ™СЂ барысы РґР° рас килсә, СѓР» малайга СЏСЂРґУ™Рј кулын сузачак, гыйлем алырга булышачак.

Чатыр ишеге катында тулырак кына гәүдәле, калын иренле, тавык йомыркасы шикелле озынчарак битле малай күренде. Кыю икән, һич кыенсынмыйча:

– Р? бөек хан, СЃРёРЅ безнең яклаучыбыз, РєРёТЈ күңелле, мәрхәмәтле атабыз, Ходай озын гомерләр, сәламәтлек, бәхетле патшалык насыйп итсен, – РґРёРї, алдан өйрәтелгән сәламен РґУ™ җиткерде.

– Рәхмәт, олан, – РґРёРґРµ РњУ©С…У™РјРјУ™РґУ™РјРёРЅ, малайдан күзен алмыйча. – Р?РЅРґРµ ТЇР·РµТЈ белән таныштыр.

– Атым Мөхәммәдьяр, мулла кушкан исемем – Мәхмүд. Атаем Хаҗи морза.

– Бик хуш, Мәхмүд морза.

Мөхәммәдәмин, малайны сынау ниятеннән, сүзен шигырь белән башлап җибәрде:

Беренчедән, буе зифа, чибәр үзе,
Р?кенчедән, якты чырай, РєТЇСЂРєУ™Рј Р№У©Р·Рµ.
Өченчедән, теле төзек, туры сүзе,
Җитмеш ике телне тәмам белә инде.

Мәхмүд әсәрләнүеннән авызын ачкан килеш катып калды. Ул һич тә ханнан моны көтмәгән иде. Нинди күркәм шигырь, нинди күркәм тавыш? Менә кем икән ул чын шагыйрь!

– «Кыйссаи Йосыф»ны мин дә яттан беләм, – диде Мәхмүд бераздан.

Ягъкуб озак сабыр итте – көенде.
Ахыр Йосыфны күрүдән сөенде…

– Үзең дә шигырьләр чыгарасың, диләр, дөресме? – дип сорады Мөхәммәдәмин.

– Минем күңелем тулы шигырь, – диде Мәхмүд. – Тышка бәреп чыкканнары да шактый. Менә шуларның берсе:

Бер сәгать гадел кыйлмак яхшырак,
Кем гыйбадәт алтмыш елдин азрак.

– Бик мәгънәле шигырь, – диде Мөхәммәдәмин. – Мондый шигырьләр чыгарырга иртәрәк түгелме икән соң?

Малай җилкәләрен сикертеп куйды:

– Белмим, нигәдер күңелгә шундыйлар килә. Юмартлык турында, гаделлек турында, саранлык, ихтирам турында. Гаделлек турындагылары күбрәк.

Тыңла: әгәр патша кылса гаделлек,
Гаделлектән халык тапса иреклек.
Һәркемгә дә тияр аннан зур өлеш,
Барча халык рәхәтләнер бу килеш.

– Патшаларга да теш кайрыйсың икән, – дип елмайды Мөхәммәдәмин.

– Җиһан алар кулында бит, алардан күп нәрсә тора, – диде Мәхмүд өлкәннәрчә гакыллылык белән.

– Мин үзем дә каләм тибрәтергә маһир кеше, – диде Мөхәммәдәмин. – Минем күңелгә дә нәкъ синеке кебек җитди шигырьләр килә:

Чыкты һиҗри белән җиде йөз илледә —
Төште галәмгә җир тетрәү кебек хараблык.
Үзе аксак, гакылы ахмак, фетнә иясе
Золымын тартты һәм җиргә.

У?ТЈРіУ™РјУ™ озакка сузылды. Уртак тел тапты РёРєРµ шагыйрь. Булат Р±У™Рє арага кермәсә, очрашу әле дәвам РёС‚У™С‡У™Рє РёРґРµ. Малайга кайтырга вакыт җиткән РёРєУ™РЅ.

Мөхәммәдәмин аңа Кол Галинең «Йосыф китабы»н бүләк итте. Китап искиткеч затлы иде. Бик сөенде Мәхмүд.

– Ышанам, син татарның күренекле шәхесе булырсың, морза, шигырь чыгару – Ходай фарыз кылган иҗтиһат ул, – диде Мөхәммәдәмин, саубуллашканда. – Тик ир-егет шуның өстенә кулына корал тотып туган илен дә саклый белергә тиеш. Монысы – сиңа минем васыятем.




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/pages/biblio_book/?art=68279801) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Журҗан – Каспий.




2


Тәсҗил – рәсмилек.




3


Тоткаул – каравылчы.




4


Калгай – наместник.




5


Аталык – тәрбияче.




6


Даруга – өлкә.




7


Ку – коры.




8


Ягы – җәя.




9


Ту – әләм.




10


Кәбәрткә – мич арты.




11


Сыргавыл – күзәтү манарасы.




12


Тәрсәнә – арсенал.




13


Төмән – гаскәр.




14


Р?рәвел – разведка.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения